Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.
T. 1, [A-Dereneczna]
s. 398-399
Wyd. pod red. Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego.
Warszawa 1880
Sygnatura SIRr XIII/1.1
Brześć Kujawski - miasto, gmina Brześć Kujawski, powiat włocławski, woj. kujawsko-pomorskie
Brześć kujawski, miasto, nad rzeką Zgłowiączką, powiat włocławski, leży pod 52º 36',6 szerokości i 36º 36',9 długości geograficznej, odległe od Warszawy 162 wiorsty, od Włocławka 2 mile, przy bitym trakcie głównym z Warszawy do Torunia, między Chodczem a Służewem, o 24 wiorsty za Chodczem.
Posiada dwa kościoły i kaplicę, szkołę początkową, więzienie karne na 100 więźniów, dom przytułku na 12 starców, urząd miejski, stacyą pocztową, należy do sądu pokoju okręgu IV we Włocławku.
Z zakładów przemysłowych zaś: fabrykę maszyn, produkującą za 3.500 rubli srebrem rocznie.
Ludność Brześcia w 1877 roku wynosiła 2106 mieszkańców (941 mężczyzn i 1165 kobiet).
Dochody miejskie 2.839 rubli srebrem, kapitał żelazny miasta 15.212 rubli srebrem, zapasowy zaś 3.762 rubli srebrem.
Brześć musiał być kiedyś grodem warownym, do czego położenie śród bagien wybornie się nadawało.
Koło grodu kupiła się ludność i dała początek miastu.
Ztąd to jako gród książęcy wcześnie bardzo występuje Brześć na widowni dziejowej i podówczas stanowi poniekąd stolice Kujaw.
Tu Konrad książę mazowiecki i kujawski nadaje w 1228 r. zakonowi krzyżaków ziemię chełmińską.
W 1236 roku oddaje cale Kujawy swojemu synowi Kazimierzowi I, który często tu przemieszkiwał, a kiedy po śmierci jego synowie podzielili pomiędzy siebie dzielnicę ojcowską, Brześć z okolicznym powiatem dostał się Władysławowi Łokietkowi; później zaś przez wyniesienie tego księcia na tron polski do korony przyłączony został.
W 13 wieku powstaje tu komandorya braci szpitalnych, założona przez dom wrocławski św. Macieja.
Jan z Torunia zakłada tu szpital za miastem.
Łokietek go uposaża łanami we wsi Sokołowie 1295 roku (Swieżawski str. 35).
Od tego czasu aż do roku 1796 był stolicą województwa brzesko-kujawskiego.
W latach 1311 i 1320 Brześć wyznaczony był na miejsce układów z krzyżakami, które jednak nie doszły do skutku.
Ciż sami krzyżaccy złupili miasto w roku 1332 i opanowali je, przenieśli gród na nowe miejsce, wałami i przykopami wzmocnili.
Ugoda kaliską 1343 Brześć z ziemia kujawską powrócony został koronie.
Za panowania Władysława Jagiełły w roku 1426 złożony tu był sejm w sprawie o następstwo tronu.
Tu w roku 1435 zawarty był nader korzystny pokój z krzyżakami.
Pamiętny jest także Brześć częstym pobytem Kazimierza IV w czasie toczącej się długoletniej wojny z tymże zakonem.
Jak znaczną musiała być ludność świadczy nakaz dostawienia 30 zbrojnych na wojnę z krzyżakami.
Zygmunt III w roku 1596 potwierdził istniejące dla mieszczan prawa i przywileje.
Wzrósł więc Brześć w zamożność niemałą, miał liczne śpichrze, skład zboża i ludność znaczną; miasto zaś całe mocnym było opasane murem tak, iż za czasów wojny szwedzkiej pod Janem Kazimierzem dzielny stawiało opór nieprzyjacielowi.
Verdum zastał w 1670 miasto spustoszone, opasane murem i zamek (str. 72).
Przy końcu 1707 roku Karol XII król szwedzki dał tu posłuchanie przybyłemu od Porty posłowi.
Obie wojny były atoli przyczyną, że Brześć tak jak i inne miasta polskie, zniszczał zupełnie i odtąd do dawnego stanu nie wrócił.
Od roku 1815 był miastem obwodowem, ale później, kiedy władze przeniesiono do Włocławka, położony na uboczu, nader powolnym krokiem do wzrostu przychodzić może.
Zamek brzeski, w którym przemieszkiwali kujawscy książęta, wzmocnił ich potomek Kazimierz Wielki i grodowego starostę w nim ustanowił.
Wzniesiony był na wzgórku, od południowej strony miasta z cegły, wielkim nakładem, i otoczony odwiecznym przekopem.
Spalili go Szwedzi za króla Jana Kazimierza, jak o tem świadczy lustracya starostwa w roku 1664, która z tego zamku już tylko przepalone mury zastała.
Pozostała rudera przed kilkudziesięcioma laty rozebrana została.
Pierwotny kościół parafialny drewniany św. Piotra i Pawła stał poza murami miasta i roku 1580 był tak zrujnowany, ze został zamknięty; 1830 roku odnowiony.
Świątynia wymurowana w stylu gotyckim, wzniesiona została przez ksiącia Kazimierza I około roku 1240.
Gmach ten obszerny doznał ogromnego ze strony Szwedów zniszczenia.
Odbudowano później jego szczyt i dach cały, przyczem zniżono go znacznie.
Ostatnie dwa odnowienia były w 1766 i 1867.
Kościół ten dochował w ścianach całe piętno pierwotnej architektury swojej.
Z wewnętrznych jego ozdób dochował się jeden tylko dosyć starożytny niezłą rzeźbą z drzewa wykonany obraz, przedstawiający trzech królów przed nowonarodzonym Chrystusem.
Rysunek i opis tego kościoła zamieściły "Kłosy" (VIII, 268).
Drugi kościół i klasztor księży dominikanów jest fundacyi Zbiluta z Golanczewa, herbu Topór, biskupa włocławskiego, zmarłego w roku 1383, chociaż niektórzy założenie onego do roku 1262 odnoszą, przypisując je Kazimierzowi księciu kujawskiemu i łęczyckiemu.
Kościół ten, doznawszy spólnych klęsk z farą, w późniejszych przerobieniach stracił całkowicie swój starożytny charakter.
Odznaczają go tylko wysokie nader ściany, gdyż w ozdobach architektonicznych, najwięcej styl drugiej połowy XVII wieku przebija.
Z pomników starożytnych posiada ten kościół jedynie nagrobek Rafała Leszczyńskiego, kasztelana poznańskiego marszałka koronnego, zmarłego w roku 1501. Jest to ogromna płyta marmurowa, mająca w środku na okrągłej brązowej tarczy pięknie w filigranie wyrobiony herb Wieniawa, a dokoła łaciński napis.
Istnieje w Brześciu jeszcze murowana kaplica więzienna.
Były dekanat brzeski dyecezyi kujawsko-kaliskiej posiadał 11 parafij: Lubraniec, Boniew, Lubomin, Brześć, Dąbie, Kłobia, Kruszyna, Osięciny, Świerczyn, Wieniec, Włocławek; 3 filie: Zgłowiączka, Chalno, Wistka; 2 klasztory: dominikanów w Brześciu, reformatów we Włocławku.
Województwo brzesko-kujawskie składało się z 5 powiatów: brzeski, kowalski, przedecki, kruświcki, radziejowski.
Porównaj artykuł Kujawy.
Br. Ch.