Dział Informacyjno-Bibliograficzny Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej - Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu zaprasza Państwa do wysłuchania 11 odcinka naszego podcastu "Biblioteka Kujaw i Pomorza".
Podcast poświęcony jest najciekawszym książkom dotyczącym Kujaw i Pomorza.
Dziś polecamy Państwu książkę „Biblioteka
Towarzystwa Czytelni Ludowych w Grudziądzu w latach 1921-1939” autorstwa
Katarzyny Furmańskiej i Roberta Milinkiewicza.
Książka została wydana w
2021 roku przez Bibliotekę Miejską im. Wiktora Kulerskiego w Grudziądzu.
Wydanie dofinansowano z budżetu Samorządu Województwa
Kujawsko-Pomorskiego oraz budżetu Gminy Miasta Grudziądz.
Niniejsza monografia została napisana w 100. rocznicę powstania w lipcu 1921 roku polskiej
Biblioteki Miejskiej w Grudziądzu.
Biblioteką w okresie międzywojennym z ramienia władz miejskich zarządzało Towarzystwo
Czytelni Ludowych.
Towarzystwo Czytelni Ludowych powstało jeszcze w 1880 roku w Poznaniu i szybko objęło swym
zasięgiem zabór pruski.
Nadrzędnym celem jego działalności była obrona polskości
przed germanizacją poprzez zakładanie czytelni i bibliotek, upowszechniających
czytelnictwo w języku polskim.
Autorzy opracowania przeprowadzili ogromną kwerendę obejmująca
źródła archiwalne zgromadzone w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, gdzie
znajduje się liczący 145 jednostek
aktowych zespół dokumentów Towarzystwa Czytelni Ludowych w Grudziądzu.
Niezwykle cenne są informacje zaczerpnięte z pomorskiej
prasy okresu międzywojennego.
W książce znajdują się informacje na temat czytelników
biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych, codziennej pracy bibliotekarzy,
wydarzeń kulturalnych organizowanych w bibliotece.
Atrakcyjność publikacji podnoszą liczne fotografie, mapy,
rysunki, zdjęcia portretowe, faksymilia dokumentów.
Transkrypcja
PODCAST
O książce: Biblioteka
Towarzystwa Czytelni Ludowych w Grudziądzu w latach 1921-1939
Dzień dobry
Zapraszam Państwa do wysłuchania 11 odcinka podcastu
„Biblioteka Kujaw i Pomorza”, który poświęcony jest najciekawszym książkom
dotyczącym regionu kujawsko-pomorskiego.
Nazywam
się Grzegorz Barecki i jestem pracownikiem Działu
Informacyjno-Bibliograficznego Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy
Kopernikańskiej w Toruniu.
Dział
ten zajmuje się między innymi
· pieczą
nad księgozbiorem regionalnym,
·
udostępnianiem
książek i czasopism z terenu Kujaw i Pomorza,
·
udzielaniem
informacji o naszym regionie.
W
Informatorium zgromadziliśmy kilka tysięcy książek i czasopism poświęconych
regionowi kujawsko-pomorskiemu.
Na dzisiejszym
spotkaniu chciałbym polecić Państwu książkę „Biblioteka Towarzystwa Czytelni
Ludowych w Grudziądzu w latach 1921-1939” autorstwa Katarzyny Furmańskiej i
Roberta Milinkiewicza.
Katarzyna Furmańska jest kierownikiem Czytelni Czasopism
Biblioteki Miejskiej im Wiktora Kulerskiego w Grudziądzu.
Robert Milinkiewicz jest kierownikiem Czytelni Głównej
Biblioteki Miejskiej im. Wiktora Kulerskiego w Grudziądzu.
Książka „Biblioteka
Towarzystwa Czytelni Ludowych w Grudziądzu w latach 1921-1939” została wydana w
2021 roku przez Bibliotekę Miejską im. Wiktora Kulerskiego w Grudziądzu.
Wydanie dofinansowano z budżetu Samorządu Województwa
Kujawsko-Pomorskiego oraz budżetu Gminy Miasta Grudziądz.
Skład i druk jest dziełem Studia Grafiki Komputerowej
Krzysztof John w Grudziądzu.
Niniejsza monografia została napisana w 100. rocznicę powstania w lipcu 1921 roku polskiej
Biblioteki Miejskiej w Grudziądzu.
Biblioteką z ramienia władz miejskich zarządzało Towarzystwo
Czytelni Ludowych.
Również Muzeum Miejskie znajdowało się pod zarządem sekcji
muzealnej TCL.
Towarzystwo Czytelni Ludowych powstało jeszcze w 1880 roku w Poznaniu i szybko objęło swym
zasięgiem zabór pruski.
Nadrzędnym celem jego działalności była obrona polskości
przed germanizacją poprzez zakładanie czytelni i bibliotek, upowszechniających
czytelnictwo w języku polskim.
Po odzyskaniu niepodległości Towarzystwo Czytelni Ludowych
skupiło się na pracy nad repolonizacją ziem byłego zaboru pruskiego, w tym
szczególnie Pomorza.
Opracowanie Katarzyny Furmańskiej i Roberta Milinkiewicza ma
charakter popularyzatorski i formalnie nie jest rozprawą naukową.
Autorzy przeprowadzili jednak ogromna kwerendę obejmująca
źródła archiwalne zgromadzone w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, gdzie
znajduje się liczący 145 jednostek
aktowych zespół dokumentów Towarzystwa Czytelni Ludowych w Grudziądzu.
Niezwykle cenne są informacje zaczerpnięte z pomorskiej
prasy okresu międzywojennego i takich tytułów jak Gazeta Grudziądzka, Goniec
Nadwiślański, Głos Pomorski, Słowo Pomorskie, Gazeta Gdańska, Straż nad Wisłą,
Przegląd Oświatowy, Ruch Społeczno-Oświatowy.
Wielkie znaczenia mają publikacje książkowe powstałe w
badanym okresie, jak i opracowania, które ukazały się po 1945 roku.
Wśród źródeł wykorzystanych przez autorów można wymienić
jeszcze drukowane katalogi Biblioteki Miejskiej wydane w 1928 i 1934 roku,
wydawnictwa jubileuszowe i informatory.
W książce znajdują się informacje na temat czytelników
biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych, codziennej pracy bibliotekarzy,
wydarzeń kulturalnych organizowanych w bibliotece.
Jej szczególnym walorem jest ukazanie procesu repolonizacji
Grudziądza, jaki dokonał się w okresie II Rzeczypospolitej.
Monografia „Biblioteka
Towarzystwa Czytelni Ludowych w Grudziądzu w latach 1921-1939” składa się ze wstępu,
trzech rozdziałów, zakończenia, bibliografii, aneksów i spisu ilustracji.
Opracowanie otwiera wiersz Jana Przylibskiego „Bibljoteka”
opublikowany w 1921 roku w „Gazecie Pomorskiej”.
Rozdział I – Biblioteki
grudziądzkie do roku 1939
Rozdział pierwszy stanowi ogólny rys historyczny historii
bibliotek grudziądzkich, tym bardziej cenny wobec braku naukowego opracowania
tego tematu.
W rozdziale scharakteryzowano wybrane biblioteki od czasów
średniowiecza poczynając od biblioteki szkoły misyjnej biskupa Chrystiana.
Przedstawiono księgozbiory komturii grudziądzkiej zakonu
krzyżackiego, księgozbiory mieszczaństwa, księgozbiór szkoły parafialnej przy
kościele św. Mikołaja.
Omówiono biblioteki zakonne benedyktynek i reformatów, bibliotekę
Kolegium Jezuickiego.
Sporo uwagi poświęcono bibliotece i muzeum niemieckiego
Towarzystwa Starożytności, z którego inicjatywy powstał w 1912 roku budynek
przy ul. Legionów 28 (wówczas ul. Lipowa), gdzie znajduje się do dziś siedziba
Biblioteki Miejskiej w Grudziądzu.
W tym miejscu autorzy szeroko opisali dzieje powstania
budynku biblioteki, jego architekturę i wystrój wnętrz.
Możemy zapoznać się z planami architektonicznymi budynku i
jego widokiem z epoki.
Ostatnią opisaną biblioteką funkcjonującą przed 1920 rokiem
była polska biblioteka Towarzystwa Czytelni dla Kobiet, która działała od 1908
roku.
Autorzy szeroko opisali grudziądzkie biblioteki
funkcjonujące w okresie międzywojennym.
Były wśród nich biblioteki szkolne, biblioteki instytucji i
towarzystw, biblioteki kościelne i związków wyznaniowych, biblioteki wojskowe,
biblioteki mniejszości narodowych i religijnych.
W okresie tym funkcjonowały również prywatne wypożyczalnie
książek.
Rozdział II –
Historia Towarzystwa Czytelni Ludowych w Grudziądzu
Towarzystwo Czytelni Ludowych powstało w 1880 roku w celu
obrony Polaków przed germanizacją.
Towarzystwo działało w zaborze pruskim na terenie
Wielkopolski, Śląska i Pomorza.
Jego centrala mieściła się w Poznaniu.
Celem Towarzystwa była walka z wynaradawianiem języka polskiego
poprzez upowszechnianie czytelnictwa książek i czasopism.
Jednym z instrumentów mającym służyć zachowaniu polskości
było zakładanie bibliotek z księgozbiorem w języku polskim.
Sieć bibliotek Towarzystwa Czytelni Ludowych stale się
rozrastała, zarówno w czasie zaborów, jak i po odzyskaniu niepodległości przez
Polskę.
W okresie międzywojennym na czoło zadań Towarzystwa wysunęło
się szerzenie kultury narodowej poprzez zakładanie bibliotek i czytelni po
wsiach i miastach, poprzez odczyty, wieczornice, kursy, przez zakładanie muzeów
ludowych i uniwersytetów ludowych w miastach i na wsiach.
Coraz większą rolę zaczęła odgrywać działalność oświatowa.
Na Pomorzu nadal jednak ważnym celem Towarzystwa była walka o
język polski.
Dzielnica ta była w znacznym stopniu zgermanizowana.
Ważnym terenem repolonizacji był Grudziądz.
Tradycje działalności Towarzystwa Czytelni Ludowych w
Grudziądzu sięgają 1884 roku.
Biblioteka prowadzona przez Towarzystwo była ofiarą represji
pruskich i konfiskat książek.
Działalność Biblioteki wspomagał Wiktor Kulerski wydawca
„Gazety Grudziądzkiej”
W 1912 roku w Grudziądzu powołano komitet miejski
Towarzystwa Czytelni Ludowych, w składzie którego przeważały kobiety.
Wśród nich wyróżniała się z Maria Ruchniewiczowa, która działała
również w Towarzystwie Czytelni dla Kobiet.
Siedzibą biblioteki był od 1913 roku Dom Polski Bazar w
Grudziądzu.
Rozdział III –
Towarzystwo Czytelni Ludowych w Grudziądzu w latach 1921-1939
W okresie międzywojennym Grudziądz stał się siedzibą Sekretariatu
Towarzystwa Czytelni Ludowych na Pomorze, mimo że stolica województwa
znajdowała się w Toruniu.
Kierownikiem Sekretariatu był ks. Alfons Karczyński.
Miasto Grudziądz przekazało w 1921 roku zarząd Muzeum Miejskiego
w ręce Towarzystwa Czytelni Ludowych
W budynku Muzeum znalazła swoją siedzibę Biblioteka Miejska.
Mieściły się tu też Pomorska Szkoła Sztuk Pięknych, Szkoła
Malarstwa i Zdobnictwa, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Polski Związek
Zachodni.
Uroczyste otwarcie biblioteki wraz z czytelnią nastąpiło 3
lipca 1921 roku.
Biblioteka i czytelnia zajęły dwa pomieszczenia na pierwszym
piętrze budynku Muzeum.
Przy sekretariacie Towarzystwa Czytelni Ludowych powstała
składnica książek oraz wypożyczalnia przeźroczy.
Przez składnicę w Grudziądzu książki zamawiały biblioteki z
całego Pomorza.
Oprócz Sekretariatu na Pomorze w Grudziądzu działa tez
komitet miejski Towarzystwa Czytelni Ludowych.
Jego pierwszym prezesem po powrocie Grudziądza do Macierzy
był ks. Bernard Dembek.
Kolejni prezesi to ks. Stanisław Jaranowski, Wiktor Solman,
Władysław Borth, ks. Władysław Łęga, Jan Puppel, Edward Tkaczyk.
Komitet miejski dzielił się na trzy komisje: odczytową,
biblioteczną i muzealną.
Grudziądzka biblioteka była największą książnicą Towarzystwa
Czytelni Ludowych w województwie pomorskim.
W bibliotece Towarzystwa Czytelni Ludowych można było
wypożyczyć jedna książkę polską i jedną książkę niemiecką.
Termin zwrotu wynosił dwa tygodnie.
W książnicy ustawiono katalogi kartkowe: alfabetyczny (wg
autora), porządkowy (wg numeru inwentarza), rzeczowy (wg działów klasyfikacji).
Biblioteka była czynna we wszystkie dni powszednie od
poniedziałku do soboty w godzinach 17.00-19.00.
Czytelników obsługiwała zatrudniona na etacie bibliotekarka.
Były nimi w kolejnych latach Jadwiga Degórska, Janina
Mańkowska, Maria Kaliszewska, Helena Minkiewicz, Melania Mordzewska i Leokadia
Sobocińska.
Bibliotekę odwiedzały nawet 74 osoby dziennie.
Zapisanych było do niej nawet 973 czytelników.
Liczba wypożyczeń sięgnęła 42.651 książek rocznie.
Księgobiór urósł do 6.768 pozycji.
Wśród czytelników byli dorośli i dzieci.
Biblioteka Miejska uchodziła w lokalnym środowisku za
elitarną, skierowaną głównie do miejskiej inteligencji urzędniczej i uczniów
gimnazjum.
Czytano przede wszystkim polską beletrystykę, realistyczne
powieści obyczajowe, powieści historyczne i przygodowe.
Oprócz biblioteki głównej przy ówczesnej ul. Lipowej w
Grudziądzu działało również kilka filii i punktów bibliotecznych, nazywanych
bibliotekami ruchomymi.
Filie i punkty biblioteczne działały na Chełmińskim
Przedmieściu, w Małym Tarpnie, w Fabryce Unia, w Domu Karnym, w więzieniu
karno-śledczym, w Fabryce PePeGe oraz w Mniszku.
Oprócz wypożyczalni w bibliotece głównej działały dwie
czytelnie, jedna dla dorosłych, druga dla dzieci i młodzieży.
W czytelni dla dorosłych
dostępne były gazety i czasopisma.
Lista oferowanych tytułów czasopism oscylowała w granicach
40.
Wypożyczanie książek i korzystanie z czytelni było
bezpłatne.
Księgozbiór biblioteki grudziądzkiej był bardzo
zróżnicowany.
Gromadzono zarówno literaturę piękną, popularnonaukową,
naukową, jak również literaturę dla dzieci i młodzieży.
Towarzystwo Czytelni Ludowych łączyło prowadzenie biblioteki
z pracą kulturalno-oświatową.
W Grudziądzu od 1921 roku jesienią i zimą organizowano
wykłady miejskiego Uniwersytetu Ludowego.
Prelegentami byli miejscowi nauczyciele szkół średnich, ale
zapraszano również profesorów uniwersyteckich.
Wykłady odbywały się w Sali Bazaru lub auli Gimnazjum
Klasycznego.
W 1927 roku na jednym z odczytów pojawiło się aż 1.200 osób.
Organizowano również wieczornice.
Wieczorne spotkania łączyły wykład z deklamacjami, występami
chóru, małymi koncertami instrumentalnymi, występami scenicznymi.
Towarzystwo Czytelni Ludowych organizowało również wiece
oświatowe, w trakcie których omawiano funkcjonowanie Towarzystwa czy
działalność biblioteki.
Organizowano też publiczne obchody i uroczystości związane z
wydarzeniami polskiego życia literackiego.
Organizowano imprezy czytelnicze, przedstawienia amatorskie,
wystawy książek, głośne czytanie.
Towarzystwo prowadziło również kursy oświatowe i szkolenia
bibliotekarskie, dla osób pracujących w oświacie pozaszkolnej, a zwłaszcza dla
członków Towarzystwa Czytelni Ludowych.
Działalność oświatową prowadziła również komisja muzealna
grudziądzkiego komitetu Towarzystwa Czytelni Ludowych, która zarządzała muzeum.
Na jej czele stał ks. Władysław Łęga.
Muzeum urządzało liczne wystawy.
Pierwszą Wystawę Sztuk Pięknych Artystów Pomorskich w czerwcu 1921 roku otworzył marszałek Józef
Piłsudski.
Za finansowe utrzymanie biblioteki odpowiadało Towarzystwo
Czytelni Ludowych, które opierało się na ofiarności społeczeństwa.
Zarząd Miasta Grudziądza również udzielał subwencji
Towarzystwu zawłaszcza na utrzymanie gmachu Biblioteki Miejskiej.
Towarzystwo starało się również o dotacje rządowe na zakup
książek.
Prośby o dotacje wysyłano do grudziądzkich instytucji,
organizacji i fabryk.
Towarzystwo organizowało liczne odpłatne imprezy, loterie
fantowe, kwesty uliczne.
Podsumowując dzieje
Biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych w Grudziądzu należy podkreślić, że
pełniła ona jednocześnie rolę Biblioteki Miejskiej.
Prowadziła również intensywną działalność
kulturalno-oświatową.
Powstała w 1921 roku wykorzystując budynek i księgozbiór
biblioteki niemieckiej.
Gmach ten był też siedzibą innych instytucji
kulturalno-oświatowych.
Czytelników obsługiwała jedna bibliotekarka przez dwie, trzy
godziny dziennie.
Subwencje miejskie nie pokrywały kosztów utrzymania
biblioteki.
Mimo wszystkich problemów należy podkreślić ogromną rolę
Towarzystwa Czytelni Ludowych w repolonizacji Grudziądza.
Dzięki popularyzacji kultury i literatury polskiej
następował stały wzrost świadomości narodowej mieszkańców.
Biblioteka wraz z muzeum pełniła rolę centrum kulturalnego w
mieście i była widoczna w przestrzeni publicznej.
Działalność Towarzystwa Czytelni Ludowych opierała się na
zaangażowaniu i poświęceniu jego członków.
Wśród nich należy wymienić ks. Bernarda Dembka, ks. Alojzego
Karczyńskiego, ks. Władysława Łęgę, Jana Puppela, Leokadię Sobocińską, Marię
Ruchniewiczową.
Polskie zbiory biblioteki po zajęciu Grudziądza przez wojska
niemieckie we wrześniu 1939 roku zostały doszczętnie zniszczone.
Księgozbiór został wywieziony na dziedziniec Willi
Victoriusa przy obecnej ulicy Armii Krajowej i tam spalony.
Do dzisiaj w zbiorach Biblioteki Miejskiej w Grudziądzu
zachowały się 33 książki ze znakami proweniencyjnymi Towarzystwa Czytelni
Ludowych w Grudziądzu.
Bardzo polecam
lekturę książki „Biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych w Grudziądzu w latach
1921-1939”
Atrakcyjność publikacji podnoszą liczne fotografie, mapy,
rysunki, zdjęcia portretowe, faksymilia dokumentów.
Do książki dołączono trzy aneksy:
- aneks nr 1 – spis książek pozostałych po Bibliotece
Towarzystwa Czytelni Ludowych w
Grudziądzu znajdujących się w zbiorach Biblioteki Miejskiej im. Wiktora
Kulerskiego
- aneks nr 2 – artykuł „Książka roznosicielka zarazy” zamieszczony
w Przeglądzie Oświatowym z 1926 roku, poświęcony przenoszeniu chorób zakaźnych
przez kontakt z książką, który po stu latach nabrał aktualności w związki z
pandemią COVID-19
- aneks nr 3 referat uczestniczki kursu bibliotekarskiego z
1935 roku „ Jak należy przeprowadzić propagandę książki i biblioteki”, którego
autorka jest Helena Minkiewiczówna – późniejsza pierwsza powojenna kierowniczka
Biblioteki Miejskiej w Grudziądzu
Książkę zamyka bibliografia i spis ilustracji obejmujący 45
pozycji.
Na koniec chciałbym poinformować, że książka Katarzyny
Furmańskiej i Roberta Milinkiewicza dostępna jest w internecie w
Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej.
Był to kolejny odcinek cyklu
„Biblioteka Kujaw i Pomorza”, w którym prezentuję najciekawsze książki związane
z naszym regionem
Wszystkie
one są dostępne w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Książnicy
Kopernikańskiej w Toruniu przy ul. Słowackiego 8.
Dziękuję
za uwagę i pozdrawiam serdecznie.
