Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.
T. 1, [A-Dereneczna]
s. 490-504
Wyd. pod red. Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego.
Warszawa 1880
Sygnatura SIRr XIII/1.1
Bydgoszcz, jak i podobnej formy nazwy Małogoszcz, Radogoszcz, Trzebiegoszcz, są to przymiotniki utworzone od dawnych imion i znaczą tyle co osada lub posiadłość Bydgosta, Radgosta, Małogosta lub Trzebiegosta.
Br.Ch.
Bydgoszcz, niemieckie Bromberg, miasto stołeczne okręgu bydgoskiego i powiatu tej nazwy w Wielkim Księstwie Poznańskim nad rzeką Brdą, pod 53°7' szerokości północnej i 35°41' długości wschodniej od Ferro.
Miejscowości tworzące całą gminę są:
1) Bydgoszcz,
2) przedmieście Koźlak,
3) Bocianowo,
4) cegielnia Grostwo,
5) dworzec kolei żelaznej.
Piękne plantacye, mianowicie cieniste alee wzdłuż kanału , zdobią miasto.
W r. 1875 mieszkańców było 31.346;
w roku zaś 1871: 1483 domów mieszkalnych; 27.740 mieszkańców; 13.495 mężczyzn, 14.245 kobiet; 18.562 ewangelików, 7039 katolików, 176 dysydentów, 1963 izraelitów.
Większa część ludności katolickiej, ubogiej, zamieszkującej przedmieścia, należy do narodowości polskiej.
Miasto ma wielką liczbę urzędników; prócz tego liczną klasę przemysłowców, zajętą w fabrykach, młynach, itd., 3 apteki, 17 lekarzy praktycznych, 3 dentystów, 2 weterynarzy.
Władze najwyższe administracyjne okręgowe i powiatowe mają tu siedzibę: królewska regencya, cesarska dyrekcya poczty, dyrekcya kolei wschodniej, komisya kolejowa, urzędy poborowe, landrat, 3 komisarzy obwodowych, biuro banku cesarskiego, wydział towarzystwa kredytowego Prus Zachodnich, urząd pocztowy pierwszej klasy, urząd telegraficzny pierwszej klasy, drugi urząd pocztowy i telegraficzny na dworcu kolei żelaznej;
władze miejskie i policyjne: nadburmistz, burmistrz, który zarazem piastuje urząd dyrektora policyi, 9 radzców tworzących razem magistrat, 21 niższych urzędników biurowych, zgromadzenie reprezentantów miejskich liczące 40 członków.
Od 1 października roku 1879 umieszczono w Bydgoszczy sąd ziemski kolegialny i kilka sądów okręgowych.
Do parafii katolickiej bydgoskiej dwa należą kościoły: fara i kościół św. Klary; parafia protestancka dwie też ma świątynie, z których jedna dawniej była kościołem jezuickim.
Żydzi maja synagogę.
W Bydgoszczy liczą 5940 dzieci niżej 10 lat, z których 3039 analfabetów.
Szkoły wyższe są: gimnazyum filologiczne, szkoła realna pierwszorzędna, ewangielickie seminaryum nauczycielskie, gimnazyum żeńskie.
Do średnich i niższych się liczą: szkoła średnia żeńska, szkoła kilkoklasowa obywatelska, kilka szkół elementarnych, zakład prowincyonalny dla ociemniałych; o 7 kilometrów od miasta w Zamczysku (Thalheim) szkoła agronomiczna.
Cztery są w miescie księgarnie, 3 czytelnie, 6 drukarń.
Do kwitnących gałęzi przemysłu policzyć wypada: fabryki machin, piły, młyny, fabryki papieru, garbarnie, dystylarnie, browary, fabryki octu, pojazdów, cegielnie, ogrodnictwo.
Największe fabryki są królewskie młyny towarzystwa handlu morskiego (Seehandlung), które w roku 1876 sprzedały 185.900 centnarów mąki,
młyn parowy o 7 gankach, który w roku 1876 mąki żytniej i pszennej zmełł wartości 759.000 marek;
fabryka parowa papieru i papy, wyrabiająca rocznie 4200 centnarów papieru do pakowania, 2000 centnarów ze słomy i 2000 centnarów papieru introligatorskiego,
lejarnia żelaza i fabryka machin o dwóch machinach parowych; w roku 1876 obrobiono 12.000 centnarów żelaza kutego i lanego wartości 72.000 marek; głównemi fabrkatami są: machiny parowe, kotły, części mostowe.
Od przemysłu więcej jeszcze ożywione żegluga i handel zbożem, mąką, wełną, skórą i drzewem, które się tratwami spławia na Brdzie za pomocą parowców ciągnących.
Artykuły handlu przybywają po większej części z Berlina, Szczecina, Gdańska i Królewca; eksport się zaś odbywa do Królestwa Polskiego i Niemiec Zachodnich.
Na kanale bydgoskim, będącym dalszą droga wodną do Noteci, zapłacono r. 1876 cła 70.602 marek.
Komunikacya lądowa jest następująca: poczty osobowe chodzą do Koronowa, do Tucholi (Tuchel), do Fordonu i Szubina.
Prócz tego w Bydgoszczy są stacye kolei żelaznej poznańsko-bydgoskiej, budgosko-tczewskiej (Bydgoszcz o 127 kilometrów od Tczewa), pilsko-toruńsko-wystruckiej.
Bydgoszcz jest miastem, którego ludność w wielkim księstwie poznańskim stosunkowo najwięcej wzrosła.
W roku 1772 w czasie okupacyi pruskiej nie liczyło więcej nad 800 mieszkańców, samych katolików, w roku 1811 miało 4148 mieszkańców, już przeważnie ewangelickich; w roku 1831 6683 mieszkańców, w roku 1843: 8061 mieszkańców.
Fabryki coraz liczniejsze, ruch handlowy ciągle wzrastający na nowozałożonym kanale nadały miastu nowe życie, były nowemi źródłami wzrostu i zamożności.
Mieszkańcy niemieccy, przejęci wdzięcznością mianowicie dla twórcy kanału, króla Fryderyka II, wystawili na rynku, przy tak zwanym placu Fryderyka, posąg opatrzony napisem: "Wdzięczni mieszkańcy obwodu nadnoteckiego na cześć wielkiego króla".
Posąg odsłonięto roku 1864.
Dziejopisarze wspominają po raz pierwszy o zamku obronnym Bidgosthia (Bydgoszcz) nad Brdą za czasów Leszka Białego, który dzieląc się państwem z bratem Konradem r. 1287 ustąpił mu Mazowsza i Kujaw, w których zamek ten był objęty.
Później w XIV wieku Pomorzanie go zagarnęli, następnie krzyżacy roku 1331, którzy traktatem kaliskim roku 1343 Koronie go wrócili wraz z powiatem nazwanym przez nich Bromberg lub Braheberg (góra nad Brdą).
Aż do tego czasu miasto nie istniało, gdyż Kazimierz Wielki dopiero roku 1346 nadał Janowi Kresielhuth i Konradowi Sory przywilej założenia nad Brdą miasta na prawie magdeburskim; mieli oni być dziedzicznymi miasta wójtami.
Roku 1409 krzyżacy zdobyli zamek.
Władysław Jagiełło go odzyskuje.
Kazimierz IV w czasie wojny z krzyżakami często tu przebywa.
Roku 1510 Zygmunt I złożył tu sejm celem zorganizowania ziem Pruskich.
Roku 1577 Stefan Batory przybył dla załatwienia sprawy ze zbuntowanymi gdańszczanami.
W XVI wieku miasto słynęło z wyrobów garncarskich; garncarze spławiali wyroby swe Wisłą do Gdańska (Klonowicz "Flis").
Zygmunt III, udając się w roku 1623 Wisłą do Gdańska, zboczył do Bydgoszczy, ażeby obejrzeć mennicę wówczas słynną.
W czasie wojny trzydziestoletniej Gustaw Adolf, walcząc w Prusiech z Zygmuntem III i Władysławem, w Bydgoszczy roku 1629 wielkie zrządził spustoszenia; roku 1656 za Jana Kazimierza Szwedzi spalili miasto, zniszczyli mennicę.
Roku już następnego dokończono w Bydgoszczy traktatu welawskiego, nadającego Prusom Wschodnim niezależność od Polski. W tym celu odbył się w październiku roku 1657 zjazd Jana Kazimierza, królowej i elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma.
Zamek wkrótce potem runął.
Przez długi czas Bydgoszcz ożywiony prowadziła handel i była miastem kwitnącem; w drugiej wojnie szwedzkiej uległa zupełnemu zniszczeniu, a morowe powietrze trwające od roku 1709 do 1711 tak ją wyludniło, że nie prędko zdołała się podźwignąć; nastąpiło to dopiero po okupacyi pruskiej.
W roku 1794 generał Dąbrowski a właściwie Niemojewski na czele wojska polskiego zdobył miasto szturmem.
Od roku 1807 do 1815 Bydgoszcz była częścią księstwa warszawskiego, stolica departamentu i rezydencyą prefekta.
W roku 1815 na mocy traktatu wiedeńskiego znowu przeszła pod panowanie pruskie.
Miasto miało przed zaborem pruskim kasztelana mniejszego i starostę grodowego.
Fara w stylu gotyckim zbudowana została w wieku XVI; kościół św. Klary fundowała Anna z Rozrażewa Smoczewska; dawniej już istniały klasztory księży franciszkanów i panien klarysek; kościół zaś jezuicki zbudowany w roku 1617 przez Kuczborskiego, biskupa chełmskiego.
Kolegium ich od 1620 z daru Rychłowskich istniało.
Roku 1772 spostrzeżono, odkopując gruzy, potrójne warstwy bruków, ziemią co 3 stopy przykryte.
Przy zakładaniu młyna nad Brdą w wieku 19-tym odkryto mury starego gmachu, w którym znaleziono narzędzia i stęple mennicze, srebro w sztukach gotowych do wybicia, na kilkadziesiąt tysięcy marek wartości.
W czasie kopania studni przy ulicy Berlińskiej lat temu kilka robotnicy napotkali grób starożytny, przez archeologów później dokładnie zbadany.
Grób ten składał się z kisty kamiennej, w której było kilkanaście urn, co jest wskazówką, że tam obszerniejsze znajdowało się cmentarzysko pogańskie.
W Bydgoszczy urodzili się; Jan Seklucyan i malarz Piotrowski.
Powiat bydgoski...
Kanał bydgoski...
M. Studniarski