Batalion (Baon) Balonowy w Toruniu - Królowie nieba, awiatorzy i aeronauci z Torunia.

 

Cykl: 100 lat Niepodległego Torunia. Warto pamiętać

Seria: Balonowy Toruń

 

Batalion (Baon) Balonowy w Toruniu.

Królowie nieba, awiatorzy i aeronauci z Torunia.

Awiacja, tak niegdyś nazywano aeronautykę, którą dziś nazywany lotnictwem, fascynuje ludzi od wieków, (m.in. o tym był film Aviator), awiatorzy zawsze wzbudzali podziw. Czy pamiętamy o naszych toruńskich awiatorach, aeronautach, czasów dwudziestolecia międzywojennego. Zapewne tak, zwykle kojarzymy 4 Pułk Lotniczy, ale czy jednym tchem wymieniamy pilotów balonowych? A w końcu na tablicy pamiątkowej (z 1971) w toruńskim kościele garnizonowym Św. Katarzyny uczczono razem naszych bohaterów przestworzy. Warto przypomnieć zatem naszych baloniarzy, a może szpagaciarzy, tak ich żartobliwie określa, wnuczka jednego z nich, majstra aeronautycznego, Stanisława Kołodziejczaka, Jolanta Przybylak z Lubicza Dolnego.

W Toruniu pojawili się między 21 a 25 stycznia 1920 r. w szeregach tzw. III Grupy Aeronautycznej. Żołnierze wojsk balonowych dysponowali w mieście przejętymi od jednostek pruskich obiektami balonowymi, m.in. koszarami przy ul. Lotniczej, (obecnie to ulica Balonowa), halą sterowcowo-balonową (także przy tej ulicy), i portem balonowym w Podgórzu, (wówczas jeszcze nie dzielnicy Torunia, jak to jest obecnie). Sytuacja polityczna, wybuch wojny polsko-bolszewickiej, na krótko zatrzymał ich działania w mieście. Wojska balonowe powróciły do Torunia w grudniu 1920 r., po zaszczytnym udziale w wojnie, polskim zwycięstwie nad komunistami. Co warto przypomnieć bo tym roku mija setna rocznica Cudu nad Wisłą. W mieście funkcjonowała zatem od 1921 r., przeniesiona z Poznania, Oficerska Szkoła Aeronautyczna. Zlokalizowano ją w koszarach im. gen. Ignacego Prądzyńskiego przy ul. Szkolnej (obecnie Sienkiewicza) oraz III Batalion Aeronautyczny, (obie agendy mieściły się przy ul. Sienkiewicza), później przemianowano Batalion (w 1922) na Aerostatyczny, a od 1923 na Batalion Balonowy. W toruńskiej szkole wyższej, przemianowanej z czasem na Oficerską Szkołę Aerostatyczną, później na Centralną Szkołę Aerostatyczną, i ostatecznie nazywaną Centralną Szkołą Balonową, kształcono kadry oficerskiej na potrzeby wojsk balonowych w kraju. Prowadzono także tzw. kursy specjalistyczne. Stanisław Kołodziejczak, majster sierżant, który zamieszkał w Toruniu od 1923 r., był absolwentem takiego kursu dla mechaników aerostatycznych (balonowych) w l. 1923-1924 (tylko dwa takie szkolenia w Toruniu odbyły się w ogóle).

Tablica pamiątkowa wmurowana
w toruńskim Kościele Garnizonowym.
Foto: Tomasz Dorawa

W 1933 r. w czasopiśmie „Wiarus” tak pisano o naszych toruńskich baloniarzach: „1 BATALJON BALONOWY. Bataljon balonowy kwateruje za miastem na t. zw. przedmieściu bydgoskiem, w koszarach wybudowanych przez Niemców w roku 1916. Koszary są bardzo dobrze utrzymane i nowocześnie urządzone, to też jest tam nawet pewien „komfort". Ponieważ lokal kasyna podoficerskiego 1 bataljonu balonowego został zlikwidowany na rzecz garnizonowego kasyna podoficerskiego, podoficerowie bataljonu korzystają z bibljoteki żołnierskiej, której są członkami, płacąc na rzecz bibljoteki po 20 gr miesięcznie. Poza tem uczęszczają na wieczorne kursy dokształcające. Mając na uwadze wzajemną koleżeńską finansową pomoc, utworzyli „Fundusz Samopomocy", płacąc po 2 zł miesięcznie. Przeciętny udział podoficera wynosi około 120 zł, a ogólny obrót kwot wypożyczonych w r. 1932 zamykał się sumą ok. 67.000 zł. Życie sportowe podoficerów, popierane usilnie przez dowódcę bataljonu rozwija się bardzo pomyślnie: lekka atletyka, siatkówka, zawody strzeleckie i t. p. Najlepiej zresztą świadczy o ich wysokim wyrobieniu sportowem, posiadanie przez 80% stanu podoficerów państwowej oznaki sportowej. Dbając o rozwój towarzyski, podoficerowie często urządzają zabawy, herbatki, na których stale spotkać można przedstawicieli innych oddziałów oraz ludności cywilnej przez co stali się ogromnie popularni”.

Nalepka sygnaturowa Biblioteki Wojskowej
1 Baonu Balonowego w Toruniu,
kolekcja Mariusza Thomasa z Torunia

W tekście wspominano o zawodach sportowych, często honorowano zwycięzców w dniu święta batalionu - obchodzonego corocznie 5 maja. Zwykle zwycięzcy tego dnia otrzymywali pięknie wykonane (własnym sumptem, w pracowni litograficznej), „Dyplomy sportowe”, jak np. szeregowy Jerzy Boliński z kompanii szkolnej 1 Batalionu Balonowego w Toruniu za zdobycie pierwszego miejsca w zawodach batalionowych w rzucie dyskiem [Toruń 5 V 1938]. Zachował się w CBW „Dyplom – litografia” ozdobna zwieńczona orłem siedzącym na postumencie z napisem: „1 Bataljon / Balonowy / Toruń”, poniżej gałązka dębu, a także karabin, granat, kula armatnia i tarcza, po bokach na górze wizerunki odznaki wojsk balonowych - rozpostarte skrzydła rozdzielone kotwicą, a poniżej balonu, sterowiec i spadochroniarz. Dyplom wypełniony ręcznie, opatrzony okrągłą pieczęcią tuszową 1 Batalionu Balonowego oraz podpisem mjr. Konstantego Kamieńskiego, dowódcy 1 batalionu balonowego (27 IV 1934 – 5 IX 1939). Pod dolną ramką: „Wykonano w Litografji 1 Batal, Balon. Toruń, 1931 r.”

Dwie pieczęci Biblioteki Wojskowej
1 Baonu Balonowego w Toruniu i Biblioteki Żołnierskiej,
kolekcja Mariusza Thomasa z Torunia

Batalion Balonowy miał swą bibliotekę, bowiem w mieście funkcjonowały także biblioteki związane z wojskami balonowymi. W koszarach im. gen. Ignacego Prądzyńskiego, na Chełmińskim Przedmieściu, mieściła się biblioteka batalionowa toruńskiego Batalionu Balonowego. W jej skład wchodziły, zgodnie z wytycznymi Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego następujące placówki: Biblioteka Wojskowa nr 29, liczyła 2141 t., odpowiadał za nią kpt. Antoni Janusz, dowódca kompanii szkolnej, Biblioteka Oficerska, oraz Biblioteka Żołnierska. Zbiory tych dwóch ostatnich bibliotek liczyły 2349 książek. Był za nie odpowiedzialny por. Stanisław Kotowski. W toruńskich zbiorach bibliotecznych znalazła się bardzo popularna wówczas pozycja Balonem LOPP nad Morze Białe, w której por. Stanisław Brenk, oficer 1. Batalionu Balonowego w Toruniu, opisał „niefortunne lądowanie” w 1936 r., w trakcie zawodów im. Gordona Bennetta. W CBW zachowała się nalepka biblioteczna, [nalepka sygnaturowa: cynkogr.; 2,8x6,4 cm]: Wojsk. 1 B. Bal. z okresu II RP, która przedstawia: po lewej stronie na kotwicy balon obserwacyjny, poniżej napis: Biblioteka / Wojsk. 1 B. Bal., obok miejsce na sygnaturę. W zbiorach prywatnych Mariusza Thomasa z Towarzystwa Miłośników Torunia, znalazła się książka z oryginalnymi znakami proweniencyjnymi z Biblioteki Żołnierskiej Baonu Balonowego w Toruniu. Na druku: Józefa Lasonia, Legiony na Wołyniu. Kilka kart z pamiętnika, Kraków 1918, znalazła się nalepka biblioteki: Baon Balonowy Biblioteka Żołnierska, wraz z charakterystycznym znakiem graficznym toruńskich baloniarzy. W książce zachował się także stempel: Sekcja Kulturalno Oświatowa PBK [Polskiego Białego Krzyża], sygn. 1684 i symbol klasyfikacji 568/I. Takie oznaczenia mogą świadczyć, iż druk ten znajdował się także w bibliotece PBK. Warto dodać, iż PBK współorganizował wojskowe uroczystości w dniu 5 maja 1937 r. – czyli dniu odsłonięcia toruńskiego Pomnika Poległym Żołnierzom Wojsk Balonowych w parku miejskim w Toruniu.

Dwie pieczęci Biblioteki Wojskowej
1 Baonu Balonowego,
kolekcja Jolanty Przybylak z Lubicza

Oficerska Szkoła Aeronautyczna wydawała literaturę fachową, nie tylko na potrzeby własne, posiadała także własną pracownie litorograficzną, (może w oparciu o fachowców z toruńskich pracowni litograficznych), m.in. przygotowywano druki okolicznościowe na potrzeby baonu. Wśród druków, które zapewne znalazły się w szkolnej bibliotece szkoły, warto wspomnieć wydawnictwa toruńskie, np. Komunikat Informacyjny z Zakresu Balonoznawstwa : tłumaczenia ze źrodeł obcych, Batalion Balonowy; Z. 1-2 (1926), Toruń: Batalion Balonowy, 1926; wydawane niereg. w postaci maszynopisu (w zbiorach CBW); czy Euzebiusza Konarskiego, Obrona przeciwlotnicza, cz 1, Toruń 1924, Notatki o balonie kulistym, Toruń 1922, Stefana Nowickiego, Część materialna i sprzęt wzlotowy balonów na uwięzi, Toruń 1923, Obrona balonów przeciwpłatowcowa, Toruń 1921, Podręcznik do kursu perspektywy, Toruń 1922, Prace w koszu (służba obserwacyjna), Toruń 1922, Przepisy przechowywania i sprawdzania stanu wojskowego mienia balonowego, Toruń 1922, Przyrządy i sposoby pomiarów używanych w aerostatyce, Toruń 1921 (opisy wydawnictw toruńskich za Zygmunt Kozak, Zbigniew Moszumański, Jacek Szczepański, Oficerska Szkoła Aeronautyczna (1919-1924, 2014, załącznik nr 9).

dr Katarzyna Tomkowiak