Obowiązkowy egzemplarz biblioteczny to druk dostarczany nieodpłatnie przez wydawców uprawnionej do tego bibliotece, na podstawie specjalnych przepisów prawnych.
Pierwszy akt prawny o egzemplarzu obowiązkowym wydał król Francji Franciszek I w 1537 roku dla Biblioteki Królewskiej.
W przeszłości egzemplarz obowiązkowy służył cenzurze i kontroli produkcji wydawniczej, stąd często przepisy go dotyczące znajdowały się w prawie prasowym.
Obecnie egzemplarz obowiązkowy jest wykorzystywany do rejestracji druków, ich archiwizacji, statystyki i tworzenia bibliografii narodowej.
W Polsce egzemplarz obowiązkowy ustanowił sejm w 1780 roku dla Biblioteki Załuskich (druki z terenu całej Rzeczypospolitej) oraz dla Biblioteki Akademii Wileńskiej (druki z terenu Litwy).
Uchwała sejmowa nosiła tytuł "Powiększenie Biblioteki Publicznej" i postanawiała:
"aby odtąd drukarniom w krajach Rzeczypospolitej żadnej księgi, w kraju wyszłej i wyjść mającej, nie wolno było sprzedawać, dopókiby zaświadczenia nie było od Komisji Edukacyjnej o oddaniu pierwszego egzemplarza".
Biblioteka Załuskich została założona już w 1747 roku.
W 1774 roku nadzór nad nią przejęła Komisja Edukacji Narodowej.
Była to jedna z największych bibliotek w Europie.
Liczyła 400 tys. druków, 20 tys. rękopisów i 40 tys. sztychów.
Po III rozbiorze księgozbiór został wywieziony do Rosji.
Tylko część udało się odzyskać w 1921 roku, ale niestety i ona uległa zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego.
Po odzyskaniu niepodległości obowiązkowy egzemplarz biblioteczny przywrócono już w 1919 roku "Dekretem w przedmiocie tymczasowych przepisów prasowych".
W 1927 roku "Rozporządzenie w sprawie bezpłatnego dostarczania druków dla celów bibljotecznych i urzędowej rejestracji" przyznało Książnicy Miejskiej w Toruniu tzw. regionalny egzemplarz obowiązkowy.
"W woj. pomorskiem każdy zakład graficzny winien dostarczać po jednym egzemplarzu odbitym na papierze t. zw. trwałym (bezdrzewnym), wszystkich urzędowych i nieurzędowych druków nieperjodycznych oraz po jednym egzemplarzu czasopism bezpośrednio do Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu".
Regionalny egzemplarz obowiązkowy przysługiwał Książnicy Toruńskiej w latach 1927-1939 i 1968-1996.
W 1997 roku Minister Kultury i Sztuki przekazał regionalny egzemplarz obowiązkowy Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Bydgoszczy.
Toruń nadal jednak posiada egzemplarz obowiązkowy.
Przysługuje on Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu - od 1947 roku.
Jeśli więc nie będą mogli państwo odnaleźć w zbiorach Książnicy Kopernikańskiej jakiejś książki to zgodnie z "Ustawą o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych" z 1996 roku oraz zgodnie z "Rozporządzeniem w sprawie wykazu bibliotek uprawnionych do otrzymywania egzemplarzy obowiązkowych" z 1997 roku - książka tak powinna teoretycznie znajdować się w Bibliotece Głównej UMK.
Wydawcy mają prawny obowiązek bezpłatnie przekazywać Bibliotece UMK wszystkie swoje wydawnictwa - tak książki, jak i czasopisma, a nawet ulotki, nuty, reklamy, plakaty i afisze.
Do publikacji objętych obowiązkiem ich przekazywania do bibliotek należą nie tylko książki i czasopisma, ale również dokumenty audiowizualne, publikacje na nośnikach elektronicznych, oprogramowanie komputerowe, globusy, kopie filmów kinowych i telewizyjnych.
Globusy trafiają do Biblioteki Narodowej.
Filmy gromadzi Filmoteka Narodowa.
Każdego roku ukazuje się w Polsce 25 tys. tytułów książek - teoretycznie wszystkie powinny być dostępne w Bibliotece Głównej UMK w Toruniu.
Jednak to czy w rzeczywistości Biblioteka UMK ma daną książkę zależy od życzliwości jej wydawcy i tego czy wywiązuje się on z ustawowego obowiązku przesłania egzemplarza obowiązkowego.
Wielu wydawców broni się przed tym, argumentując, że to zbyt duże obciążenie dla nich, jako że egzemplarz obowiązkowy przysługuje dzisiaj aż 16 bibliotekom.