"Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku" to wybitny projekt naukowców z Instytutu Badań Literackich PAN.
O wielkości przedsięwzięcia świadczy fakt, że kolejne części wydawnictwa ukazują się od 1958 roku, a ostatnia jak na razie wyszła w 2001 roku.
Dzięki pracy autorów opracowujących hasła, wszyscy zainteresowani dziejami kultury polskiej otrzymali bardzo starannie i rzetelnie przygotowane kompendium wiedzy o staropolskiej sztuce typografii.
Wydawnictwo choć ma formę słownika, różni od encyklopedii wielkość i kompletność artykułów, z których każdy stanowi wyczerpujące studium naukowe.
"Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku" podają wiadomości o drukarzach i drukarniach, o rodzaju wydawanego piśmiennictwa, o kręgu autorów współpracujących z daną drukarnią, wreszcie o odbiorcach książek.
Nie wymienia się wszystkich książek wydawanych przez drukarnie (często ich liczba sięgała kilkuset). Podaje się tylko przykłady tych, które najlepiej charakteryzują działalność drukarni.
Wydawnictwo dzieli się na sześć tomów według układu terytorialnego ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów:
I. Małopolska
II. Śląsk (jeszcze się nie ukazał)
III. Wielkopolska - Mazowsze
IV. Pomorze
V. Wielkie Księstwo Litewskie
VI. Małopolska - Ziemie Ruskie
Do tej pory ukazały się następujące części:
- Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku : praca zbiorowa. T. 1, Małopolska. Cz. 1, Wiek XV-XVI
- Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku : praca zbiorowa. T. 1, Małopolska. Cz. 2, Wiek XVII-XVIII. Vol. 1, A - K
- Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku : praca zbiorowa. T. 1, Małopolska. Cz. 2, Wiek XVII-XVIII. Vol. 2, L - Ż i drukarnie żydowskie
- Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. T. 3, cz. 1 Wielkopolska
- Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. T. 3, cz. 2, Mazowsze z Podlasiem
- Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. T. 4, Pomorze
- Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Z. 5, Wielkie Księstwo Litewskie
- Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Z. 6, Małopolska - Ziemie Ruskie
Hasła w poszczególnych tomach ułożone są alfabetycznie według nazwisk drukarzy, nazw drukarni lub miejscowości, w której działała drukarnia.
Słownik uwzględnia nie tylko właścicieli drukarń, ale również ich kierowników, zatrudnionych drukarzy, a nawet pomocników drukarskich.
Hasła składają się z dwóch części : opisowej i bibliografii przedmiotu.
Bibliografia jest selektywna.
Część opisowa artykułów składa się z kilku części.
1. Biogram
2. Działalność wydawniczo-drukarska oficyny:
- losy zakładu,
- charakterystyka produkcji,
- zasób typograficzny,
- współpracownicy tłoczni.
3/4. Pozadrukarska działalność drukarzy:
- księgarstwo,
- introligatorstwo,
- działalność pisarska.
Tekst uzupełniają tabelki statystyczne obrazujące przebieg i wyniki ilościowe produkcji.
Każdy zeszyt ma spis artykułów oraz chronologiczny wykaz drukarni.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku
Tom 1: Małopolska
Część 1: Wiek XV-XVI
Wrocław - Warszawa - Karków - Gdańsk - Łódź 1983
Sygnatura SIRi Ib/4t.1
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Polska Akademia Nauk - Instytut Badań Literackich
Praca zbiorowa pod redakcją Alodii Kaweckiej-Gryczowej
Opracowanie redakcyjne bibliografii: Krystyna Korotajowa
Autorzy: Danuta Bacewiczowa, Henryk Bułhak, Alodia Kawecka-Gryczowa, Krystyna Korotajowa, Wojciech Krajewski, Joanna Krauze-Karpińska, Anna Mańkowska, Jan Pirozyński, Wanda Ptak-Korbel, Zofia Wawrykiewicz, Maria Zychowiczowa.
Tom ten poświęcony jest najważniejszemu ośrodkowi renesansowego drukarstwa jakim była Małopolska z Krakowem.
Opracowanie obejmuje dawne województwa krakowskie, sandomierskie, lubelskie.
Zdecydowanie na tym terenie dominował Kraków.
Większe znaczenie w epoce renesansu uzyskały jeszcze na krótko różnowiercze drukarnie w Pińczowie i Lutosławicach.
Inne ośrodki rozwinęły się w XVII i XVIII wieku, których część 1 tomu I nie obejmuje.
Słownik rejestruje właścicieli drukarń, czeladników, uczniów i odlewników książek.
Wśród najważniejszych nazwisk należy wymienić drukarnie Hallera, Unglera, Wietora, Wierzbięty, Januszowskiego.
Na uwagę zasługuje dodatek specjalny poświęcony drukarniom żydowskim.
W tomie tym znajdziemy biogram pierwszego drukarza na ziemiach polskich jakim był Kasper Straube, Niemiec, który działał w Krakowie w latach 1473-1477.
Pierwszą publikacją wydrukowaną przez niego w 1473 roku był "Almanach ad annum 1474".
Jego autorem był prawdopodobnie Piotr Gaszowiec - astrolog i astronom.
"Almanach" zawierał m. in. dane dotyczące faz księżyca oraz podawał najkorzystniejsze terminy puszczania krwi.
Był to druk jednokartkowy, odbity jednostronnie.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku
Tom 3: Część 1: Wielkopolska
Wrocław - Warszawa - Karków - Gdańsk 1977
Sygnatura SIRi Ib/4t.3
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Polska Akademia Nauk - Instytut Badań Literackich
Opracowali: Alodia Kawecka-Gryczowa, Krystyna Korotajowa, Jan Sójka
Tom poświęcony Wielkopolsce uwzględnia drukarnie położone w Poznaniu, Kaliszu, Szamotułach (gdzie wydrukowano w 1558 roku pierwszą wielkopolską książkę), Grodzisku, Włocławku, Lesznie, Wschowej, Szlichtyngowej, Mokrsku, Rawiczu, Bojanowie, Piotrkowie.
Specyfiką drukarstwa Wielkopolskiego była duża aktywność drukarni różnowierczych - Braci Czeskich i luteran.
Od połowy XVII wieku produkcję wydawniczą w Wielkopolsce zdominowały zakonne drukarnie jezuickie.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku
Tom 4: Pomorze
Wrocław - Warszawa - Karków 1962
Sygnatura SIRi Ib/4t.4
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Polska Akademia Nauk - Instytut Badań Literackich
Biblioteka Narodowa
Opracowaly: Alodia Kawecka-Gryczowa, Krystyna Korotajowa
Zasięg terytorialny tomu obejmuje wybrzeże Bałtyku od Szczecina aż do Królewca - Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie z Toruniem i Prusy Książęce.
Specyfiką pomorskiego drukarstwa jest skupienie się produkcji w pięciu głównych miastach - Szczecin, Gdańsk, Toruń, Elbląg, Królewiec.
Spotykamy na tym terenie kilka drukarni istniejących nie przerwanie od XV do XVIII wieku, a prowadzonych przez różnych drukarzy czy różne dynastie drukarzy.
Są to na przykład:
- Drukarnia radziecka i gimnazjalna w Gdańsku (od 1538 roku)
- Drukarnia radziecka i gimnazjalna w Toruniu (od 1581 roku)
- Drukarnia gimnazjalna w Elblągu (od 1604 roku)
- Drukarnia akademicka w Królewcu (od 1639 roku)
Wśród toruńskich drukarzy słownik zawiera następujące hasła:
- Bekk Christian (1680-1690)
- Bergmann Paweł Marek (1762-1778)
- Böttcher Paweł (1623-1638)
- Bresler Jan Baltazar (1690-1699)
- Burau Joachim (1699-1705)
- Burau Chrystian (1699-1705)
- Coepselius Jan (1667-1679)
- Ferber August (1609-1621)
- Friese Henryk (1621-1623)
- Friese Szymon (lata 80-te XVI w.)
- Gebhard Karol Gottlob (1778-1789)
- Hübner Jakub (1569-1587)
- Jungmann Jan Krzysztof (1750-1759)
- Karnall Michał (1643-1666)
- Kimmel Jan Adam (1789-1806)
- Koteniusz Andrzej (1587-1607)
- Koteniusz Eufrozyna (1608)
- Kunzen Chrystian Fryderyk (1759-1762)
- Laurer Jan Chrystian (1708-1709)
- Nering Melchior (1581-1587)
- Nicolai Jan Ludwik (1709-1744)
- Rüger Jan Konrad (1705-1708)
- Schmied Jakub (1623-1638)
- Schnellboltz Franciszek (1623-1638)
- Schnellboltz - wdowa (1639-1642)
- Wätzold Teofil Eherenfried (1745-1750)
- Worffschauffel Stanisław (1568-1569)
Właśnie Stenczel Worffschauffel założył pierwszą drukarnię w Toruniu.
Pierwszą wydrukowaną w naszym mieście książką było dzieło Erazma Glicznera druk „Assertationes aliquot breues ac dilucidae pro baptismo infantium …”.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku
Tom 5: Wielkie Księstwo Litewskie
Wrocław - Karków 1959
Sygnatura SIRi Ib/4t.5
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Polska Akademia Nauk - Instytut Badań Literackich
Biblioteka Narodowa
Opracowali: Alodia Kawecka-Gryczowa, Krystyna Korotajowa, Wojciech Krajewski
Jest to pierwszy chronologicznie tom serii - ukazał się w 1959 roku.
W Wielkim Księstwie Litewskim funkcjonowały drukarnie hebrajskie, katolickie, różnowiercze, unijne i ruskie.
Najsilniejszym ośrodkiem typograficznym było oczywiście Wilno.
Twórca pierwszej tutejszej oficyny był Franciszek Skoryna w 1524 roku.
W stolicy Wielkiego Księstwa funkcjonowały miedzy innymi drukarnia akademicka, drukarnia zborowa, drukarnia franciszkańska, drukarnia pijarów.
Poza nim tom V uwzględnia również wiele innych tłocznie w takich miejscowościach jak: Brześć Litewski, Nieśwież, Ciapin, Zabłudów, Zasław, Łosk, Ryga, Upita, Żejmy, Jewie, Lubcz, Oszmiana Murowana, Mohylew, Kutein, Bujnicze, Białynicze, Kiejdany, Słuck, Grodno, Supraśl, Pińsk, Słonim, Połock, Mińsk, Żyrowice.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku
Tom 6: Małopolska - Ziemie Ruskie
Wrocław – Karków 1960
Sygnatura SIRi Ib/4t.6
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Polska Akademia Nauk – Instytut Badań Literackich
Biblioteka Narodowa
Opracowali: Alodia Kawecka-Gryczowa, Krystyna Korotajowa, Wojciech Krajewski
Na Ziemiach Ruskich funkcjonowały drukarnie hebrajskie, polskie katolickie, polskie różnowiercze, polskie unijne i ruskie.
Pierwszą oficynę założył w 1572 roku Iwan Fedorow w Lwowie - była to drukarnia ruska.
Stała się ona podwaliną pod najsłynniejszą lwowska oficynę, czyli Drukarnię Stauropigialną, założoną w 1586 roku przez mieszczan lwowskich, zorganizowanych w bractwo przy cerkwi Zaśnięcia NMP.
Drukarnia bracka do 1708 roku była ostoją wyznania greckiego, a po tej dacie kościoła unickiego.
Drukarnia Stauropigialna działała jeszcze w XX wieku.
Drukarnie na Ziemiach Ruskich były bardzo rozproszone.
Działały w takich ośrodkach jak: Lwów, Ostróg, Zamość, Nowy Wereszczyn, Stratyń, Dermań, Kryłoś, Paniowce, Dobromil, Kijów, Uniów, Poczajów, Uherce, Rachmanów, Jaworów, Jarosław, Czetwertnia, Łuck, Czernihów, Czorna, Krzemieniec, Dolsk Stary, Żółkiew, Tartaków, Przemyśl, Oleksiniec, Berdyczów, Turka, Podhorce, Żytomierz, Poryck, Meżyrów, Radziwiłłów, Połonne, Podbereżce, Korzec, Jaryszów, Sławuta, Tulczyn, Minkowce, Dubno, Machnówka, Mohylów, Sudyłków, Kamieniec Podolski, Sambor, Studzienica, Sokal.