Wśród naszych czytelników nie słabnie zainteresowanie "Panem Tadeuszem" Adama Mickiewicza.
Dzieję się to w dużej mierze za sprawą XIX-wiecznych edycji tego dzieła dostępnych w Książnicy Kopernikańskiej.
Wśród nich znajdują się również egzemplarze wydrukowane w Toruniu w drukarni Ernsta Lambecka przy ul. Piekary 37/39.
Posiadamy również w swych zbiorach pierwsze na świecie wydanie "Pana Tadeusza" jakie ukazało się w 1834 roku w Paryżu.
Jego wydawcą był Aleksander Jełowiecki.
Charakterystyczną cechą wydania było ozdobienie go popiersiem Adama Mickiewicza.
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie
historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem
wydanie Alexandra Jełowickiego
Paryż 1834
Sygnatura: MAG TN 7608, MAG 38759
MAG 56813
W zbiorach Książnicy posiadamy również pierwsze wydanie "Pana Tadeusza" na ziemiach polskich z 1858 roku.
Było to wydanie zbiorowe, obejmujące tom 3 i 4 "Pism" Adama Mickiewicza.
Wydawcą był Samuel Henryk Merzbach z Warszawy.
Była to edycja niepełna - okaleczona przez cenzurę.
Starszy cenzor Franciszek Sobieszczański (wymieniony zresztą na odwrociu karty tytułowej) wykreślił z poematu aż 398 wersów.
Pisma Adama Mickiewicza
z portretem autora.
T. 3-4
Wydanie nowe, znacznie powiększone.
Nakładem S.H. Merzbacha Księgarza
Warszawa 1858
Sygnatura MAG 56707.02, MAG 56707.03
Merzbach przed swoim wydaniem postarał się o porozumienie ze spadkobiercami Adama Mickiewicza w sprawie stosownego ich wynagrodzenia.
Prawa dzieci Mickiewicza nie uwzględnił natomiast Ernst Lambeck z Torunia.
W tym samym 1858 roku opublikował on pierszwą samodzielną (a nie zbiorową) i pierwszą pełną (a nie ocenzurowaną) edycję "Pana Tadeusza" na ziemiach polskich.
Na karcie tytułowej jako data wydania był rok 1859.
Ale jeszcze w grudniu 1858 Lambeck rozesłał redakcjom prasowym promocyjne egzemplarze wraz z listem - odezwą, w którym objaśnił okoliczności wydania.
List ten został opublikowany 24 grudnia 1858 roku w wychodzącym w Chełmnie pod redakcją Józefa Gółkowskiego "Nadwiślaninie".
Poprzedzał go krótki komentarz redakcji.
"Nadwiślanin" - 24.12.1858 - nr 98 - s. 3-4
KOMENTARZ REDAKCJI
"W Toruniu wyszedł przedruk edycyi paryskiej "Pana Tadeusza", jak poniżej umieszczona odezwa wydawcy okazuje. Niewiemy ile to krzywdzi sukcesorów i nabywcę od nich prawa wydawania, niechcemy w prawne wchodzić tu roztrząsania, to tylko powiemy, że wydawnictwo to na szkodę literatury naszej się stało, gdyż wydawnictwem - a mianowicie korektą zajęło się zapewne to same pióro, które następującą pisało odezwę. Dokładniejszy rozbiór wydania zostawiamy sobie do pierwszego numeru naszego "Dodatku", teraz piszemy głownie dla wiadomości opiekunów małoletnich dzieci Mickiewicza, jak i dla ostrzeżenia publiczności."
ODEZWA ERSTA LAMBECKA
"Wielmożny Panie! Już blisko 6 lat jak dzieła kompletne najsławniejszego poety polskiego Adama Mickiewicza są zupełnie wyczerpane w Paryżu, gdzie były właściwie wydawane. Niektóre tylko z poezyi w ostatnich latach były do nabycia, i już przed pół rokiem nie było podobno dostać "Pan Tadeusz", który dawniej w Paryżu za dość wysoką cenę 4 tal. sprzedawany był. Dzieła tegoż poety, które w Polsce najostrzej były zakazane, zostały przed jednym rokiem wydane w Warszawie za pozwoleniem Cesarza Rossyjskiego - było to prawdziwie rossyjskie wydanie, gdyż najgłówniejsze ustępy wykreślone i opuszczone zostały, dla tego też przez publiczność w Polsce w zupełnie małej illości kupione. Zapytania i obstalunki o prawdziwą i niesfałszowaną edycyą tak były częste u mnie, iż przedsiewziołem drukować dosłowne wydanie paryskiej edycyi. Początek w druku jest jedna z najznaczniejszych jego peozyi "Pan Tadeusz", które w dwuch tomach załącznie przesełam. Wydanie to jest z największą starannością wydrukowane, i będzie zależeć od tego, czy Szanowna Publiczność, która z polską literaturą jest obeznana, zechce popierać me dobre chęci, dla tego abym mógł następnie czyli zupełnie kompletne dzieła Adama Mickiewicza wydrukować. Tak jak w domu prawie każdego Niemca znaleźć można dzieła Schillera i Goetego, tak zdaje się w bibliotece każdego Polaka "Mickiewicza" brakować nie powinno. Pozwalam sobie załącznie 2 exemplarze przesłać, gdyż sądzę, że Wielmożny Pan nietylko jeden exemplarz dla siebie zatrzymasz, ale z pewnością przyjemność wielka Panu uczynić musi, przyjaciołom i dobrym znajomym po jednym exemplarzu tak pięknej edycyi najsławniejszego poety polskiego na pamiątkę ofiarować.
Cenę tego dzieła tak nisko ile w mej możności było naznaczyłem, to jest 2 talary 15 trojaków za oba tomy.
W końcu sądząc, iż to światło literackie, które swą mocą potrafiło tylko najlepsze uczucia w każdym patryocie obudzić, miałoby być dla następców przyszłości w swej mocy przez takie przerobienie go cenzury rossyjskiej zmniejszone, było by więcej jak niegodziwem, dla tego staraniem moim największym było, ażeby nietylko całe peryody, myśli lub zdania, lecz nawet ani jedno słowo niebyło odmiennem. Spodziewając się, iż Wielmożny Pan raczysz zaszczycić swoją protekcyą tak chwalebne przedsięwzięcie, zostaję z wysokim szacunkiem uniżony - Ernst Lambeck."
W zbiorach Książnicy Kopernikańskiej posiadamy egzemplarz drugiego toruńskiego wydania "Pana Tadeusza" z 1865 roku oraz trzeciego (na karcie tytułowej - "drugie") z 1878 roku.
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie
Historia szlachecka z r. 1811 - 1812
we dwunastu księgach wierszem
Drugie, tanie wydanie
Nakładem i drukiem Ernsta Lambecka
Toruń 1865
Sygnatura Cimelia MAG 53544
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie
historia szlachecka z roku 1811 i 1812
we dwunastu księgach wierszem
Drugie, tanie wydanie
Drukiem i nakładem Ernst Lambeck
Toruń 1878
Sygnatura MAG 50010, MAG 175398
Wśród XIX-wiecznych wydań "Pana Tadeusza" wyróżnia się jeszcze wydanie luksusowe.
Zawiera ono 24 ilustracje autorstwa Michała Elwira Androlliego.
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz
z ilustracjami Michała Elwira Andriollego
Księgarnia F. H. Richtera
(H. Altenberg)
Lwów 1882
Sygnatura MAG 56395
A oto pozostałe XIX-wieczne wydania "Pana Tadeusza" dostępne w Książnicy Kopernikańskiej:
Pisma Adama Mickiewicza
Nowe wydanie zupełne
Tom czwarty
F.A. Brockhaus
Lipsk 1862
Sygnatura XK 101
Dzieła Adama Mickiewicza
T. 3.
Wydanie zupełne
przez dzieci autora dokonane
Księgarnia Luxemburgska
Paryż 1880
Sygnatura MAG TN 2086.03
Adam Mickiewicz
Herr Thaddaeus oder der letzte Einritt in Lithauen
übersetzt von Siegfried Lipiner
Leipzig : Breitkopf u. Härtel, 1882
Sygnatura MAG TN 1711
Pisma Adama Mickiewicza
T. 4.
Wydanie zup.
Wydawca: F. A. Brockhaus
Lipsk 1883
MAG TN 7828.02
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie
w streszcz. Hieronima Krzesińskiego
Druk F. Chocieszyński
Poznań 1886
Sygnatura MAG 65755
Poezye Adama Mickiewicza
T. 3
z życiorysem autora skreślonym przez Piotra Chmielowskiego
Nowe wyd.
Warszawa : Księgarnia Gebethnera i Wolffa
Petersburg : Księgarnia Polska, 1888
Sygnatura MAG 232458, MAG 10972.03
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie
historia szlachecka z roku 1811-1812
Wydawnictwo: Macierz Polska
Lwów 1892
Sygnatura MAG 175455
Poezye Adama Mickiewicza
wydane w setną rocznicę urodzin wieszcza : 1798-1898
T. 3
Wydawnictwo Dzieł Ludowych Karola Miarki
Mikołów 1898
Sygnatura MAG 194213.01, MAG 81488.03
Wiele ciekawych informacji można znaleźć w następujących publikacjach dostępnych w Książnicy Kopernikańskiej:
Małgorzata Rowicka
O neurotycznym cenzorze, przebiegłym wydawcy
i manipulowanym czytelniku, czyli Pan Tadeusz w Warszawie
w okresie zaborów
Warszawa 2004
Pan Tadeusz w studwudziestą rocznicę wydania toruńskiego
Scenariusz i oprac. wystawy: Janina Huppenthal
Wstęp: Alojzy Tujakowski
Toruń 1980
Sygnatura SIRr XXXVe/37
Teofil Syga
Te księgi proste
Dzieje pierwszych polskich wydań książek Mickiewicza
Warszawa 1956