Polskie biblioteki nie miały szczęścia.
Już pierwsza nasza biblioteka narodowa - Biblioteka Załuskich, która była jedną z największych bibliotek europejskich XVIII wieku, została wywieziona do Rosji po upadku powstania kościuszkowskiego.
II wojna światowa przyniosła nam jeszcze większe, bo nieodwracalne straty. Niemcy rzadko grabili polskie książki, z reguły je palili, ewentualnie oddawali na przemiał jako makulaturę.
W księgozbiorze Informatorium znajduje się kilka opracowań poświęconych stratom wojennym polskich bibliotek.
Janina Przybyłowa
Książnica Miejska im. Kopernika w Toruniu wobec lawiny
Sprawozdanie o stanie księgozbioru po okupacji niemieckiej w lutym 1945
Toruń 1945
Sygnatura SIRr XXXVa/4
Janina Przybyłowa powojenna dyrektor Książnicy opisała losy naszego księgozbioru w czasie okupacji.
Zbiory Książnicy (w tym tysiące cennych starodruków) wywiezione zostały w głąb Niemiec.
Tadeusz Zakrzewski
Życie i działalność kulturalna Ottona Freymutha w okupowanym Toruniu (1940-1944)
"Zapiski Historyczne". T. LXIV r.1999 z.2.
S. [93]-118
Sygnatura SIRr XXXVa/23
Janina Przybyłowa pisząc swe wspomnienia nie wiedziała jeszcze, że uda się nam odzyskać większość księgozbioru w 1947 roku.
Była to też zasługa Otto Freymutha (niemieckiego bibliotekarza z Estonii) - okupacyjnego dyrektora Książnicy, który sporządził dokładne spisy wywożonych zbiorów, a po wojnie wskazał Polakom miejsce ich ukrycia w Marburgu.
Z wywiezionych z Biblioteki 36 skrzyń do Torunia wróciły 32.
Barbara Bieńkowska, Wojciech Kowalski,
Hanna Łaskarzewska, Urszula Paszkiewicz,
Stanisław Waligórski
Straty bibliotek w czasie II wojny światowej
w granicach Polski z 1945 roku
Wstępny raport o stanie wiedzy
Cz. I. Analiza
Cz. II. Tablice
Cz. III. Bibliografia (oprac. Urszula Paszkiewicz)
Ministerstwo Kultury i Sztuki
Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego
za Granicą
Wydawnictwo - Reklama, Wojciech Wójcicki
Warszawa 1994
Sygnatura SIRi Ib/93
Ministerstwo Kultury kontynuuje również współcześnie działania mające na celu rewindykacje zagrabionych w czasie II wojny światowej dóbr kultury.
Wyrazem tego są miedzy innymi publikacje, jakie ukazały się w ramach serii "Straty kultury polskiej".
Książnica Kopernikańska posiada w swych zbiorach następujące opracowania z tej serii:
- Informator o stratach bibliotek i księgozbiorów domowych na terytoriach polskich okupowanych w latach 1939-1945 : (bez ziem wschodnich) / red. nauk. Barbara Bieńkowska ; oprac. Urszula Paszkiewicz, Janusz Szymański ; [współpr. Grażyna Dudzicka et al.] ; Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. - Poznań : Bogucki Wydaw. Naukowe, 2000.
- Kommando Paulsen : październik-grudzień 1939 r. / Andrzej Mężyński ; Ministerstwo Kultury i Sztuki. Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. - Warszawa : "DiG", 1994.
- Malarstwo obce : straty wojenne : obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945 bez ziem zachodnich i północnych. T. 1 / oprac. katalogu Maria Romanowska-Zadrożna, Tadeusz Zadrożny ; Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. - Poznań : Bogucki Wydaw. Naukowe, 2000.
- Malarstwo polskie : straty wojenne : obrazy olejne, pastele, akwarele, utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945 / oprac. katalogu Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska ; Ministerstwo Kultury i Sztuki. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. - Poznań : Bogucki Wydaw. Naukowe, 1998.
- Malarstwo polskie : straty wojenne : obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945 / oprac. katalogu Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska ; [tł. Marzenna Rączkowska] ; Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Departament do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą. - Wznowienie. - Poznań : Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2007.
- Straty bibliotek polskich w czasie II wojny światowej / oprac. Barbara Bieńkowska ; Ministerstwo Kultury i Sztuki. Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. - Warszawa : [Wydaw. Reklama-Wojciech Wójcicki], 1994.
- Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 roku : wstępny raport o stanie wiedzy. Cz. 1-2 / Barbara Bieńkowska [et al. ; współpr. Ewa Cieślak et al.] ; red. nauk.: Andrzej Mężyński ; Ministerstwo Kultury i Sztuki. Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą]. - Warszawa : Wydaw. Reklama-Wojciech Wójcicki, 1994.
- Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 roku : wstępny raport o stanie wiedzy. Cz. 3, Bibliografia / oprac. Urszula Paszkiewicz. - Warszawa : Wydaw. Reklama-Wojciech Wójcicki, 1994.
- Straty wojenne - sztuka starożytna : obiekty utracone w Polsce w latach 1939-1945. Wol. 1 / oprac. Grażyna Mizera ; Ministerstwo Kultury i Sztuki. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. - Poznań : Bogucki. Wydaw. Naukowe, 2000.
- Straty wojenne - sztuka starożytna : obiekty utracone w Polsce w latach 1939-1945. Wol. 2 / oprac. Grażyna Mizera ; Ministerstwo Kultury i Sztuki. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. - Poznań : Bogucki. Wydaw. Naukowe, 2000.
- Straty wojenne : zabytkowe dzwony utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945 roku (z wyłączeniem ziem należących przed 1939 rokiem do Rzeszy Niemieckiej). T. 2, Woj. poznańskie. / oprac. Tomasz Łuczak ; [red. nauk. Jerzy Gołos, Agnieszka Kasprzak-Miler] ; Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Departament do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą. - Poznań : Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2006.
- Straty wojenne : zabytkowe dzwony utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945 roku. T. 3, Województwo śląskie. Cz. 1, Diecezja Katowicka wraz z częścią diecezji częstochowskiej / oprac. katalogu Przemysław Nadolski ; [red. nauk. Jerzy Gołos ; tł. na jęz. ang. Marzenna Rączkowska] ; Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Departament do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą. - [Warszawa] ; Katowice : Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Departament do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą, 2008.
- Straty wojenne : zabytkowe dzwony utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945. T. 1, Woj. krakowskie i rzeszowskie / oprac. katalogu Jerzy Gołos, Agnieszka Kasprzak-Miler ; Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. - Poznań : Bogucki Wydaw. Naukowe, 2000.
- Straty wojenne numizmatyki poniesione w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945 r. : raport wstępny / Robert Pieńkowski ; Ministerstwo Kultury i Sztuki. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. - Poznań : Bogucki. Wydaw. Naukowe, 2000.
- Straty wojenne numizmatyki poniesione w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945 r. : raport wstępny / Robert Pieńkowski ; Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Departmanet do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą. - Wznowienie. - Poznań : Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2007.
Opracowanie "Straty bibliotek w czasie II wojny światowej. Cz. I." zawiera dokładną analizę strat w zakresie zbiorów, w zakresie dokumentacji i w zakresie lokali i wyposażenia bibliotek.
Straty w zbiorach zostały przedstawione szczegółowo dla rękopisów, starych druków, ikonografii, kartografii, zbiorów muzycznych.
Straty w drukach nowych zostały scharakteryzowane oddzielnie dla bibliotek szkół podstawowych i średnich, dla bibliotek powszechnych (oświatowych) i dla bibliotek naukowych.
Autorzy opracowania opierali się o materiały archiwalne i literaturę przedmiotu.
W sumie wykorzystali dane z 7062 ankiet, odnoszących się do 6915 bibliotek z 3536 miejscowości.
Bardzo trudno jest określić zarówno stan księgozbiorów polskich w 1939 roku jak i wielkość strat w okresie II wojny światowej.
Ministerstwo Oświaty w 1947 roku podało oficjalnie wysokość strat na 14,5 mln jednostek (wobec 21 mln przed wojną).
Wszystkie szacunki nie obejmują ani utraconych Ziem Wschodnich, ani odzyskanych Ziem Zachodnich i Północnych.
Opracowanie "Straty bibliotek w czasie II wojny światowej. Cz. II" zawiera 33 tabele sumaryczne, przedstawiające szacunkowe straty poszczególnych polskich bibliotek.
Na 20,6 mln w 1939 roku straty wyniosły 12,3 mln egzemplarzy.
Na przykład zestawienie wymienia aż 34 toruńskie biblioteki.
Prawie wszystkie poniosły straty w wysokości 100 %.
- Biblioteka Bazyliki św. Jana Chrzciciela
- Biblioteka Dyrekcji Okręgowej Klei Państwowych
- Biblioteka Filii Gimnazjum im. M. Kopernika
- Biblioteka Franciszka Klimy
- Biblioteka Gimnazjum im. M. Kopernika
- Biblioteka Gimnazjum Kupieckiego
- Biblioteka II Państwowego Gimnazjum i Liceum Żeńskiego im. Król. Jadwigi
- Biblioteka III Państwowego Gimnazjum i Liceum im. S. Żeromskiego
- Biblioteka Izby Rzemieślniczej
- Biblioteka Józefa Błońskiego
- Biblioteka J. i F. Matawowskich
- Biblioteka Klasztoru OO. Redemptorystów
- Biblioteka Mariana Wincentego Sydowa
- Biblioteka Państwowego Liceum Budowlanego
- Biblioteka Pedagogium
- Biblioteka Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 10
- Biblioteka Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 13
- Biblioteka Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 15
- Biblioteka Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 16
- Biblioteka Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 9
- Biblioteka Szkoły Muzycznej
- Biblioteka Szkoły Podchorążych Artylerii
- Biblioteka Szkoły Powszechnej Nr 14
- Biblioteka Szkoły Powszechnej Nr 4
- Biblioteka Towarzystw Czytelni Ludowych
- Biblioteka Towarzystwa Wiedzy Wojskowej
- Biblioteka Uczniowska Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 1
- Biblioteka Uczniowska Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 6
- Biblioteka Uczniowska Szkoły Powszechnej Nr 3
- Biblioteka Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego
- Biblioteka Wojskowego Dowództwa Okręgu Korpusu Nr VIII
- Powiatowa Centrala Biblioteczna
- Wypożyczalnia Książek Jana Wojciechowskiego
- Biblioteka Szkoły Powszechnej Nr 17
Opracowanie "Straty bibliotek w czasie II wojny światowej. Cz. III" zawiera opracowaną przez Urszulę Paszkiewicz bibliografię piśmiennictwa na temat strat wojennych poniesionych przez biblioteki naukowe, publiczne, szkolne, fachowe, prywatne i domowe w granicach Polski z 1945 roku.
Bibliografia rejestruje aż 908 pozycji.
Najobszerniejszy dział bibliografii stanowią opisy poświęcone stratom bibliotek według ich lokalizacji.
Opisy zostały ułożone alfabetycznie według nazw miast, dodatkowo nazwy miejscowości zostały wyspacjowane.
Opisy sporządzono z autopsji.
Informator o stratach bibliotek i księgozbiorów domowych na terytoriach polskich okupowanych w latach 1939-1945 (bez ziem wschodnich)
Opracowali:
Urszula Paszkiewicz
Janusz Szymański
Ministerstwo Kultury i Sztuki
Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego
za Granicą
Bogucki Wydawnictwo Naukowe S.C.
Poznań 2002
Sygnatura SIRi Ib/102
Redaktorem naukowym opracowania jest Barbara Bieńkowska.
Przy jego powstaniu współpracowali Grażyna Dudzicka, Małgorzata Janocha, Stanisław Kryciński, Hanna Łaskarzewska, Elżbieta Maruszak i Jacek Puchalski.
"Informator o stratach bibliotek i księgozbiorów domowych na terytoriach polskich okupowanych w latach 1939-1945 (bez ziem wschodnich)" został opracowany 10 lat po ukazaniu się raportu "Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 roku. Wstępny raport o stanie wiedzy".
Autorom udało się zebrać jeszcze obszerniejsze dane.
Opracowanie uwzględnia 9639 bibliotek i 28 243 księgozbiory domowe (poprzednio 6915 zbiorów).
Dla 1862 najważniejszych bibliotek opracowano indywidualne noty o stratach.
Również straty 20 bibliotek z Torunia zostały osobno opisane:
- Biblioteka Dyrekcji Kolei Państwowych
- Biblioteka Gimnazjum Żeńskiego
- Biblioteka Klasztoru OO. Redemptorystów
- Biblioteka Państwowego Liceum Budowlanego
- Biblioteka I Państwowego Liceum i Gimnazjum im. M. Kopernika
- Biblioteka II Państwowego Liceum i Gimnazjum Żeńskiego im. Król. Jadwigi
- Biblioteka III Państwowego Liceum i Gimnazjum im. S. Żeromskiego
- Biblioteka Państwowego Pedagogium
- Biblioteka Pomorskiego Związku Teatrów Ludowych
- Biblioteka Pomorskiej Izby Rolniczej
- Biblioteka Szkoły Podchorążych Artylerii
- Biblioteka Towarzystw Czytelni Ludowych
- Biblioteka Towarzystwa Wiedzy Wojskowej
- Biblioteka Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego
- Biblioteka Wojskowego Dowództwa Okręgu Korpusu Nr VIII
- Biblioteka Związku Zawodowego Pracowników Miejskich
- Okręgowa Biblioteka Pedagogiczna
- Powiatowa Centrala Biblioteczna
- Wypożyczalnia Książek Jana Wojciechowskiego
- Księgozbiór Marii Kaweckiej
Dane podawane w opracowaniu są tylko szacunkowe.
Mechaniczne zsumowanie dostarcza nam następujących informacji o 37 882 bibliotekach i księgozbiorach domowych:
- przedwojenny stan zbiorów znany - 22 863 941
- straty znane - 22 138 742
Pełnymi danymi dysponujemy tylko w stosunku do 9862 bibliotek:
- przedwojenny stan zbiorów - 20 205 698
- straty - 14 247 013
- straty bibliotek szkolnych - 92 %
- straty bibliotek powszechnych - 84 %
- starty bibliotek naukowych - 45 %
- straty bibliotek fachowych - 88 %
- straty innych bibliotek - 100 %
- straty księgozbiorów domowych - 95 %
- straty ogółem - 71 %
Te cyfry są porażające.
Świadczą o zaplanowanej i świadomej akcji niszczenia polskiej kultury przez Niemców w czasie II wojny światowej, akcji o powszechnym zasięgu, ogromnej skali, nieodwracalnej skuteczności i bezwzględnej determinacji.
