Katedra świętych Janów jest tak stara jak sam Toruń.
Stoi w miejscu pierwotnego rynku, jaki został wyznaczony osadnikom przy pierwszym wytyczeniu granic miasta w 1236 r.
Dopiero później gdy miasto rozrosło się rynek został przeniesiony w obecne miejsce.
Kościół pierwotnie drewniany został w latach 1270-1330 wybudowany już jako murowany.
W kolejnych stuleciach katedrę rozbudowywano:
- dobudowywano kaplice boczne
- podwyższano nawę
- wybudowano nowa wieżę zachodnią
 |
| Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Thorn, bearb. Johann Heise, Danzig 1889 s. 252 |
Wieża Katedry liczy 52 metry i tu znajduje się najwyższy punkt widokowy w mieście (Wieża Ratusza ma 40 m).
Uwieńczeniem rozbudowy kościoła było zawieszenie na wieży dzwonu Tuba Dei w 1500 roku.
Jest to największy dzwon średniowieczny w Polsce (drugi w ogóle po Dzwonie Zygmunta).
Waży 7238 kg i ma 227 cm średnicy.
Dzwon odlał torunianin Marcin Schmidt.
W 1501 roku w bazylice pochowano serce króla Jana Olbrachta.
W okresie reformacji w latach 1530-1596 w kościele odprawiano symultanicznie msze luterańskie i katolickie.
Katedra jest kościołem gotyckim długości 68 m, szerokości 34 i wysokości 29.
W jej architekturze wyróżnia się gwiaździste sklepienie założone przez mistrza Prokopa.
Niezwykle bogate jest wyposażenie wnętrza.
Składają się na nie ołtarze, tryptyki, witraże, malowidła ścienne, popiersia, płyty nagrobne, rzeźby, figury świętych, ambona, epitafia, chór, organy, portrety trumienne, obrazy, krucyfiksy, świeczniki, kielichy, ornaty, relikwiarze, kadzielnice, monstrancje.
 |
| Album Pseudo-Steinera z roku 1756, Toruń i miasta ziemi chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej połowy XVIII wieku : (tzw. Album Steinera) / pod red. Mariana Biskupa, Toruń 1998, s. 173. |
Można tylko wspomnieć:
- ołtarz główny z tryptykiem św. Wolfganga (1502-1506)
- malowidło Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny (1380-1390)
- relief kamienny św. Marii Magdaleny (1415)
- wczesnogotycka spiżowa chrzcielnica (koniec XIII w.)
- gotyckie malowidła ścienne w prezbiterium przedstawiające Jana Ewangelistę i Jan Chrzciciela
- gotyckie konsole w zakrystii przedstawiające św. Jakuba, Katarzynę i Barbarę
- brązowa nagrobna płyta w prezbiterium burmistrza Jana von Soest i jego żony Małgorzaty (1360)
- rokokowy ołtarz z kaplicy Bożego Ciała z obrazem Ostatniej Wieczerzy
- barokowy ołtarz przy Łuku Tęczowym z obrazem Niepokalanej w srebrnej sukience
- późnobarokowy ołtarz Św. Krzyża z gotycką figurą Ukrzyżowanego
- barokowy ołtarz św. Anny z gotycko-renesansową rzeźbą św. Anny Samotrzeć
- wczesnobarokowy ołtarz św. Franciszka Ksawerego
- późnobarokowy ołtarz św. Stanisława Kostki
- wczesnobarokowy ołtarz Zdjęcia z Krzyża
- późnobarokowy ołtarz św. Ignacego Loyoli
- rokokowy ołtarz św. Józefa
- ołtarz Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny
- kaplica św. Barbary (Szyperska)
- kaplica św. Mikołaja (Kupiecka)
- epitafium Mikołaja Kopernika
- epitafium Anny Pyrnesius (1576)
- epitafium Sebastiana Trosta (1578)
Nie całe wyposażenie bazyliki ocalało.
Wielką stratą jest brak oryginalnej figury Pięknej Madonny (1400), która została wywieziona przez Niemców w 1944 r.
Bazylika ma dwoje organów.
Organy główne zostały wybudowane w 1878 r. przez Maxa Terleckiego z Królewca.
Szczególną wartość mają jednak barokowe organy boczne, zbudowane w 1688 r. przez torunianina Mateusza Brandtnera.
W bazylice znajduje się również Epitafium Mikołaja Kopernika ufundowane przez Melchiora Pirnesiusa, lekarza miejskiego w 1580 roku.
W epitafium znajduje się jeden z najstarszych portretów wielkiego astronoma.
W Katedrze świętych Janów znajduje się również jeden z najstarszych pomników piśmiennictwa polskiego.
Jest to zdanie, które znajduje się na spiżowej wczesnogotyckiej chrzcielnicy:
"Z dyaboły w lewo, Isus gospod chce zlewać ciebie wodą tą i żywot woda ta zdrowy podaje ludowi".
Na wieży Katedry od strony Wisły znajduję się tarcza mechanicznego zegara Flisaczego (1433).
Wskazuje ona czas jedna wskazówką w kształcie palca zw. Digitus Dei (Palec Boży).
POLECANA LITERATURA
Conrad Steinbrecht
Thorn im Mittelalter
Berlin 1885
Sygnatura SIRr XXXIIIb/3
Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Thorn / bearb. Johann Heise, Danzig 1889
[Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen. Kulmerland und Löbau ; Bd. 2 H. 6, 7]
Sygnatura SIRr XXXIIIb/4-H6-7
Toruń i miasta ziemi chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej połowy XVIII wieku : (tzw. Album Steinera)
pod red. Mariana Biskupa
Toruń 1998
Sygnatura SIRr XXXIIIb/45
Bazylika Katedralna świętych Janów w Toruniu
pod red. Mariana Biskupa
Toruń 2003
Sygnatura SIRr VIII/T-118a
Bazylika katedralna w Toruniu pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty
Fotografie: Wojciech Zdunek, Wiesław Stępień
tekst: Jacek Kwiatkowski
Bydgoszcz 2001
Sygnatura MAG 294248
Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu
Materiały z konferencji w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej
red. nauk. Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak
Toruń 2002
Sygnatura SIRr VIII/T-118
Józef Flik, Janina Kruszelnicka
Epitafium Mikołaja Kopernika w bazylice katedralnej św. Janów w Toruniu
Toruń 1996
Sygnatura SIRr XXXIIIb/31
Arthur Semrau
Forschungen zur Baugeschichte der Johanniskirche in Thorn : von 1250 bis 1500
Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn. Heft 21 Nr. 2.
Sygnatura SIRr II/5t.21
Michał Woźniak
Katedra Św. Jana Chrzciciela i Św. Jana Ewangelisty w Toruniu
Toruń 1997
Sygnatura SIRr XXXIIIb/32
Marian Dorawa
Kościół św. Jana w Toruniu w czasach Mikołaja Kopernika : próba rekonstrukcji wyposażenia
Odbitka ze Studiów Warmińskich. 9/1972
Sygnatura MAG 146812
Emilia Skibniewska-Polcoch
Muratorowie świętego Jana : słowo o Toruniu
Warszawa 1947
Sygnatura SIRr XXXIIb/9
Wilhelm Kolberg
Napis na starej chrzcielnicy w kościele św. Jana w Toruniu : dokładnie przerysowany
Warszawa 1872
Sygnatura MAG 29451
Opus temporis : toruńskiej katedry historia najnowsza : prace konserwatorskie i restauratorskie w latach 2000-2013
red. nauk. Katarzyna Kluczwajd, Marek Rumiński
Toruń 2013
Sygnatura SIRr XXXIV/140
Marian Dorawa.
Organy Bazyliki św. Jana w Toruniu
Toruń 1988
Sygnatura SIRr XXXIIIb/38
Katarzyna Kluczwajd
Skarby toruńskiej katedry
Toruń 2002
Sygnatura SIRr XXXIIIb/125
Tadeusz Glemma
Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII na tle dziejów kościelnych Prus Królewskich
Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu ; 42
Sygnatura SIRr II/1-R.42