PODCAST
O książce: Polskie
czasopisma toruńskie okresu międzywojennego (1920-1939)
Dzień dobry
Zapraszam Państwa do wysłuchania kolejnego odcinka podcastu
„Biblioteka Kujaw i Pomorza”, który poświęcony jest najciekawszym książkom
dotyczącym regionu kujawsko-pomorskiego.
Nazywam
się Grzegorz Barecki i jestem pracownikiem Działu
Informacyjno-Bibliograficznego Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy
Kopernikańskiej w Toruniu.
Dział
ten zajmuje się między innymi
- ·
pieczą
nad księgozbiorem regionalnym,
- ·
udostępnianiem
książek i czasopism z terenu Kujaw i Pomorza,
- ·
udzielaniem
informacji o naszym regionie.
W
Informatorium zgromadziliśmy kilka tysięcy książek i czasopism poświęconych
regionowi kujawsko-pomorskiemu.
Na dzisiejszym
spotkaniu chciałbym polecić Państwu książkę Piotra Rudery „Polskie czasopisma
toruńskie okresu międzywojennego (1920-1939)”.
Piotr Rudera jest doktorem nauk humanistycznych w zakresie
bibliologii.
Jest absolwentem socjologii i bibliotekoznawstwa.
Jest adiunktem w Katedrze Mediów Drukowanych i Cyfrowych w
Instytucie Badań Komunikacji i Informacji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w
Toruniu.
Jego zainteresowania naukowe obejmują zagadnienia związane z
prasą pomorska II Rzeczpospolitej, czasopismami toruńskimi w okresie międzywojennym, nowymi formami prasy oraz nowymi mediami.
Prywatnie jest maratończykiem.
Książka „Polskie
czasopisma toruńskie okresu międzywojennego (1920-1939)” została wydana w 2020
roku przez wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, na podstawie
pracy doktorskiej autora.
Polska prasa toruńska okresu międzywojennego, oprócz
spełniania podstawowych funkcji informacyjnych, z powodzeniem odgrywała także
rolę kulturotwórczą i integrującą lokalną społeczność.
Zebrany materiał badawczy pozwolił na identyfikacje
poszczególnych tytułów, poznanie twórców, okoliczności powstania poszczególnych
czasopism oraz zaprezentowanie ich treści.
Omówiono strukturę czasopism i inne elementy formalne.
Analiza zawartości periodyków umożliwiła prześledzenie zmian
zachodzących w ciągu lat w obszarze kultury i życia społecznego Torunia,
uzupełniając w tym aspekcie historię miasta w międzywojniu.
Wagę czasopiśmiennictwa Torunia wzmacniał fakt, że miasto
było w okresie międzywojennym stolicą województwa pomorskiego.
Tym samym wiele periodyków miało charakter nie tylko
miejscowy, ale również regionalny.
Na rozwój prasy polskiej wpływały tradycje drukarstwa
toruńskiego sięgające połowy XIX wieku, wysoki poziom znajomości alfabetu w
byłym zaborze pruskim, tradycje czytelnicze, przejawiające się dużą rola
sprzedaży w drodze prenumeraty.
Przedmiotem
dysertacji jest czasopismo, czyli zgodnie z ustawą prasową z 1984 roku „druk
periodyczny ukazujący się nie częściej niż raz w tygodniu, a nie rzadziej niż
raz w roku”.
Tym samym książka nie obejmuje dzienników, ani pism
wychodzących częściej niż raz w tygodniu, na przykład co dwa, trzy dni.
Badaniami objęto periodyki wydawane przez polską społeczność
w języku polskim.
Kwerenda pozwoliła na zidentyfikowanie aż 93 tytułów ukazujących
się w latach 1920-1939.
Rozprawa poświęcona jest czasopismom, których siedziba redakcji
znajdowała się w Toruniu, miejsce druku nie miało znaczenia.
Ze względu na dominującą w czasopismach tematykę podzielono
je na 9 grup:
- Czasopisma ogólnoinformacyjne
i ugrupowań politycznych
- Czasopisma
społeczno-kulturalne i literackie
- Czasopisma gospodarcze
- Czasopisma fachowe i o
charakterze poradnikowym
- Czasopisma urzędowe
- Czasopisma naukowe i
popularnonaukowe
- Czasopisma sportowe
- Czasopisma ogłoszeniowe
- Czasopisma wyznaniowe
Podstawą źródłową opracowania są poszczególne numery i
roczniki tytułów prasowych, z którymi zapoznano się z autopsji w trakcie
przeprowadzania kwerendy bibliotecznej.
Źródłem uzupełniającym są materiały archiwalne zgromadzone w
Archiwum Państwowym w Bydgoszczy i w Toruniu.
Dokumenty, które powstały w związku z działalnością Urzędu
Województwa Pomorskiego w Toruniu ze względu na fakt, że urząd prowadził w
latach 1921-1939 nadzór nad wydawaną prasą, zawierają m.in. informacje o nazwiskach
redaktorów czy wysokości nakładów.
Akta miasta Torunia i Starostwa Grodzkiego w Toruniu
zawierają kwestionariusze prasowe toruńskich wydawnictw oraz spisy czasopism
publikowanych w mieście.
Opisy poszczególnych
czasopism w całej książce są bardzo rozbudowane.
Oczywiście w granicach na jakie pozwalał zachowany zasób
periodyków, z których wiele miało charakter efemeryczny i ukazywało się w
niewielkich nakładach.
Opisy zawierają m.in. następujące informacje:
- pełny tytuł czasopisma
- przyczyna i cel powstania
czasopisma
- data pierwszego numeru
- artykuł wstępny
- data ostatniego numeru
- częstotliwość ukazywania
się
- fotografia przykładowego
egzemplarza
- wygląd winiety i jego
zmiany
- wydawca
- redaktor naczelny
- redaktor odpowiedzialny
- siedziba redakcji
- sposób finansowania
czasopisma
- cena egzemplarza, cena
prenumeraty
- opłaty za ogłoszenia
- drukarnia
- objętość periodyku
- format
- szata graficzna
- wykorzystanie elementów
graficznych i ilustracji
- podział treści na kolumny
- zakres poruszanych
zagadnień
- stałe rubryki
Rozdział 1 – Zarys
historii prasy toruńskiej przed 1920 r.
W rozdziale ukazano skalę produkcji czasopiśmienniczej w
Toruniu od połowy XVIII wieku, która legła u podstaw siły i znaczenia stolicy
województwa pomorskiego w zakresie publikacji prasowych.
Szczególne znaczenie miał tygodnik „Thorner Wochenblatt”
wydawany od 1760 roku i drukowany w należącej do gimnazjum drukarni toruńskiej
rady miejskiej.
Drukarnia ta była przekazywana w dzierżawę toruńskim
drukarzom, z których na wymienienie zasługuje zwłaszcza Ernst Lambeck.
Pierwsza polska gazeta w Toruniu została uruchomiona 1
stycznia 1867 roku.
„Gazetę Toruńską” drukował Józef Buszczyński, a jej
pierwszym redaktorem odpowiedzialnym był Władysław Łebiński.
Oficyna Buszczyńskiego była pierwszą polską drukarnią w
Toruniu.
Rozdział 2 – Warunki
rozwoju i system organizacji prasy w międzywojennym Toruniu
W rozdziale omówiono determinanty wydawania i
rozpowszechniania prasy oraz system ograniczeń wolności prasy w okresie
dwudziestolecia międzywojennego.
Na utrwalenie pozycji Torunia jako najsilniejszego ośrodka
wydawniczego na Pomorzy wpłynęły dwie przyczyny: z jednej strony tradycje
wydawnicze z okresu zaboru pruskiego, z drugiej awans Torunia na stolicę
województwa pomorskiego.
Mocną stronę Torunia stanowiło wyposażenie w bazę
poligraficzną, na którą składało się 14 drukarń.
Pomorze cechował również wysoki poziom alfabetyzacji. Analfabetyzm
na Pomorzu wynosił w 1921 roku 5,2%, a w całej Polsce 33% ludności.
Czynnikiem, który determinował skalę kolportażu prasy był
stan rozwoju usług pocztowych i gęsta sieć urzędów pocztowych na Pomorzu, co
miało znaczenie dla prenumeratorów czasopism.
Na Pomorzu aż 63% dystrybucji stanowiła prenumerata, co było
ważne dla stabilności finansowej czasopism.
Czynnikiem hamującym rozwój prasy było ograniczanie swobód
prasowych, które nasiliło się od początku 1934 roku.
Powszechna praktyką było prewencyjne informowanie redakcji
przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych o zakazie pisania na określone tematy.
W 1938 roku weszło wżycie nowe prawo prasowe, które było
niekorzystne dla wolności prasy i wprowadzało zbiorową odpowiedzialność
majątkową członków redakcji prasowych.
Rozdział 3 –
Czasopisma ogólnoinformacyjne i ugrupowań politycznych
W rozdziale opisano następujące periodyki:
- Tygodnik Narodowy
- Monitorek
- Pręgierz Pomorski
- Gazet Niedzielna
- Dola Robotnika
- Nowa Polska
- Demokrata
- Pionier
- Miecz i Młot
- Głos Robotnika
Przykładem czasopisma informacyjno-politycznego był „Demokrata.
Organ narodowo-społecznego ruchu młodych”.
Czasopismo było organem Związku Młodzieży Pracującej
Jedność, powiązanego z Narodową Partią Robotniczą.
Periodyk był drukowany w Pomorskiej Drukarni Robotniczej.
„Demokrata” ukazywał się od 1934 do 1937 roku.
Początkowo był to miesięcznik, a od 1936 roku tygodnik, wychodzący
w nakładzie 1000 egzemplarzy.
Redaktorem naczelnym i odpowiedzialnym był Zygmunt Felczak.
Siedziba redakcji mieściła się przy ul. Legionów 29.
Rozdział 4 -
Czasopisma społeczno-kulturalne i literackie
W rozdziale opisano następujące periodyki:
- Artysta
- Nasza Scena
- Chochlik
- Sztuka i Życie
- Bicz Pomorski
- Maska Toruńska
- Nowiny Toruńskie
- Bomba Toruńska
- Świt
- Express Redutowy
- Dzwony Niedzielne
- Front Polski
- Teka Pomorska
- Prawo do Pracy
- Informator Turystyczny
Bardzo ważnym czasopismem kulturalnym była „Teka Pomorska.
Kwartalnik regionalny poświęcony zagadnieniom kultury i sztuki”.
Periodyk wychodził w latach 1936-1938.
Udział tekstów literackich – prozy i poezji – był
dominujący.
Kwartalnik wydawał najpierw Zakład Graficzny Jana
Karolczaka, a od 1937 drukarnia Sylwestra Teodora Buszczyńskiego.
Czasopismo było finansowane z funduszy Starostwa Krajowego
Pomorskiego i Sejmiku Pomorskiego.
W 1938 roku periodyk wychodził co dwa miesiące.
Siedziba redakcji znajdowała się w Ratuszu Staromiejskim.
„Tekę Pomorską” redagowało Koło Literackie Konfraterni
Artystów w Toruniu.
Redaktorem odpowiedzialnym był Marian Sydow, a potem Andrzej
Bukowski.
Nakład czasopisma nie przekraczał 1000 egzemplarzy.
Rozdział 5 –
Czasopisma gospodarcze
W rozdziale opisano następujące periodyki:
- Kłosy
- Wiadomości Gospodarcze
- Kurjer Pomorski
- Giełda Ogrodnicza
- Biuletyn Rolniczy
- Biuletyn Pomorskiego
Towarzystwa Rolniczego
- Mleczarstwo Województwa Pomorskiego
- Gospodarz Pomorski
Ewenementem wśród międzywojennych toruńskich czasopism był
tygodnik „Kłosy. Organ Związku Kółek Rolniczych Zachodnio-Pruskich”.
Jako jeden z nielicznych periodyków „Kłosy” wychodziły przez
cały okres dwudziestolecia międzywojennego od 1920 do 1939 roku.
Czasopismo ma opinie najbardziej profesjonalnego i najlepiej
wydawanego czasopisma z zakresu rolnictwa w Toruniu.
Od 1920 roku o ciągłość wydawniczą pisma dbała Pomorska Izba
Rolnicza w Toruniu.
Redakcja tygodnika mieściła się przy ul. Sienkiewicza 40.
Pismo drukowano najpierw w Drukarni Rolniczej, a następnie w
Drukarni Robotniczej.
Nakład oscylował od 1500 do 3200 egzemplarzy.
W okresie międzywojennym czasopismem kierowało blisko 20-stu
redaktorów odpowiedzialnych.
Rozdział 6 –
Czasopisma fachowe i o charakterze poradnikowym
W rozdziale opisano następujące periodyki:
- Posesjonat
- Ilustrowany Przegląd
Filatelistyczny
- Ekspedytor
- Gazeta Szoferska
- Kolejarz Drogowiec
- Przegląd Morski
- Pasieka Pomorska
- Strażak Pomorski
- Przegląd Astrologiczny
- Mieszczanin Pomorski
- Homeopatia i Zdrowie
- Lokator
- Drukarz Pomorski
- Pomiar
- Kuchnia Elektryczna
- Miasto Pomorskie
„Kolejarz Drogowiec” powstał w 1926 roku jako organ Związku
Zawodowego Kolejowych Pracowników Drogowych na Rzeczpospolita Polską.
Do 1935 roku był wydawany w Toruniu, następnie w Warszawie.
Siedziba redakcji mieściła się przy ul. Warszawskiej, a
później przy ul. Poniatowskiego.
Redakcji przewodniczył najdłużej Jan Lewandowski.
Czasopismo było miesięcznikiem.
Nakład periodyku tłoczonego przez Drukarnię Robotniczą
wynosił 4000 egzemplarzy.
Dla członków Związku Zawodowego Kolejowych Pracowników
Drogowych czasopismo było bezpłatne.
Rozdział 7 –
Czasopisma urzędowe
W rozdziale opisano następujące periodyki:
- Dziennik Urzędowy
Województwa Pomorskiego
- Preliminarz Budżetowy
Pomorskiej Izby Rolniczej
- Preliminarz Budżetowy
Pomorskiego Związku Komunalnego
- Tygodnik Toruński
- Wykaz Statystyczny Miasta
Torunia
- Łączność
„Tygodnik Toruński. Organ urzędowy Magistratu miasta Torunia
i Wydziału Powiatowego powiatu toruńskiego” ukazywał się od 1924 do 1939 roku.
Był organem urzędowym Magistratu miasta Torunia i przez
Magistrat był finansowany.
Redaktorem czasopisma był Alfred Krzyżanowski.
Czasopismo przechodziło wiele zmian tytułu:
- Tygodnik Toruński. Organ
urzędowy Magistratu miasta Torunia i Wydziału Powiatowego powiatu
toruńskiego
- Tygodnik Toruński. Organ
urzędowy Magistratu miasta Torunia
- Orędownik Toruński. Organ
urzędowy Magistratu miasta Torunia
- Ogłoszenia Magistratu
Miasta Torunia
- Ogłoszenia Zarządu Miasta
Torunia
- Ogłoszenia Zarządu
Miejskiego w Toruniu
Zmieniano również drukarnie.
W latach 1924-1927 Tygodnik Toruński zawierał obok części
urzędowej, również dział nieurzędowy.
Dział nieurzędowy wykorzystywano do popularyzacji wiedzy na
temat dziejów Torunia.
Rozdział 8 –
Czasopisma naukowe i popularno naukowe
W rozdziale opisano następujące periodyki:
- Roczniki Towarzystwa
Naukowego w Toruniu
- Zapiski Towarzystwa
Naukowego w Toruniu
- Ziemia Wschodnio-Pruska
- Straż nad Wisłą
- Ruń
- Ogniwa
- Lot
- Nasze Prace
- Nasza Szkoła
- Młody Kupiec Pomorzanin
„Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” były czasopismem istniejącym
od 1878 roku.
W okresie międzywojennym redagowaniem „Roczników” zajmował
się ksiądz Alfons Mańkowski.
Finansowanie wydawnictwa odbywało się ze składek członkowskich
członków Towarzystwa Naukowego w Toruniu uzupełnianych pozyskiwanymi
subwencjami.
„Roczniki” były drukowane w zakładzie Buszczyńskich,
podobnie jak wszystkie wydawnictwa Towarzystwa Naukowego.
Członkowie Towarzystwa otrzymywali bezpłatnie jeden egzemplarz
„Roczników”.
Do 1930 roku periodyk był zbiorem artykułów.
Od 1931 roku
„Roczniki” zaczęły przypominać zeszyty monograficzne, gdyż drukowano w tej
formule obszerne rozprawy.
Miejscem drukowania artykułów problemowych, recenzji, kronik
stały się „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”
Rozdział 9 –
Czasopisma sportowe
W rozdziale opisano następujące periodyki:
- Sportowiec
- Pomorski Express
Sportowy
- Junak
- Młody Gryf
- Sokół Pomorski
- Przysposobienie
Obywatelskie
- Rekord Poświąteczny
„Sokół Pomorski. Organ Dzielnicy Pomorskiej Związku
Towarzystw Gimnastycznych >>Sokół<< w Polsce” wychodził od 1932 do
1933 roku w Grudziądzu i od 1933 do 1939 roku w Toruniu.
Przez cały okres wydawania czasopisma w Toruniu jego
tłoczeniem zajmowała się Drukarnia Toruńska.
Siedziba redakcji znajdowała się na Nowym Rynku 26.
W 1935 roku „Sokół Pomorski” zmienił nazwę na „Sokół na
Pomorzu”.
Był to miesięcznik.
Nakład pisma wynosił 300 egzemplarzy
Rozdział 10 –
Czasopisma ogłoszeniowe
W rozdziale opisano następujące periodyki:
- Kurier Reklamowy
- Głos Humoru
- Reklama - Import – Export
- Życie Towarzyskie
Czasopisma te miały niestety krótki żywot.
Jedynie „Kurier Reklamowy” reklamowy ukazywał się dłużej w
latach 1922-1923.
Niestety nie zachował się żaden egzemplarz tego dwutygodnika.
Jego wydawcą był toruński przedsiębiorca i właściciel domu
wysyłkowego Antoni Bojanowski.
Dwutygodnik był pismem reklamowym i ogłoszeniowym, wysyłanym
bezpłatnie do przedsiębiorców wszystkich branż.
Rozdział 10 –
Czasopisma wyznaniowe
W rozdziale opisano następujące periodyki:
- Wiadomości Kościelne
- Informator Różańcowy
- Czytanki Różańcowe dla
Wszystkich
- Czytanki Różańcowe dla
Dzieci
„Wiadomości Kościelne” ukazywały się w Toruniu w latach
1929-1939.
Było to wydawnictwo zbiorowe parafii rzymsko-katolickich
dekanatu toruńskiego.
Był to tygodnik.
Redaktorem naczelnym i wydawcą „Wiadomości Kościelnych” był
ksiądz dziekan Leon Kozłowski.
Redaktorami odpowiedzialnymi byli proboszczowie miejscowych
parafii Torunia i Podgórza.
Stąd czasopismo miało pięć mutacji:
- Wiadomości Kościelne
Parafii św. Jana
- Wiadomości Kościelne
Parafii św. Jakuba
- Wiadomości Kościelne
Parafii Najświętszej Marii Panny
- Wiadomości Kościelne
Parafii Toruń-Mokre
- Wiadomości Kościelne
Parafii Podgórz
Mutacje różniły się tylko pod względem wiadomości
dotyczących życia danej parafii, pozostała część była wspólna.
Tygodnik ukazywał się w nakładzie 5000-6000 egzemplarzy
Książkę „Polskie
czasopisma toruńskie okresu międzywojennego (1920-1939)” uzupełniają
bibliografia, indeks osobowy, indeks tytułów prasowych.
Autor przedstawił też w formie wykresu liczbę czasopism
wydawanych na terenie Torunia w latach 1920-1939.
Szczególnie pomocne jest opracowanie w formie tabeli lat, w
jakich było wydawane każde z 93 czasopism będących przedmiotem książki.
Bardzo polecam lekturę książki dr Piotra Rudery „Polskie
czasopisma toruńskie okresu międzywojennego (1920-1939)”.
Książka stoi na najwyższym poziomie naukowym i merytorycznym.
Ale mogą po nią z powodzeniem sięgać również laicy,
pasjonujący się historią Torunia i Pomorza.
Wielką zasługą autora było odkrycie niezwykłego bogactwa i
różnorodności periodyków, które były wydawane w międzywojennym Toruniu.
Autor opisał nawet te czasopisma, które nie zachowały się do
naszych czasów w bibliotekach.
W książce obszernie omówiono tematykę poruszaną na łamach każdego z 93 czasopism.
Odnajdziemy w niej wiele interesujących informacji na temat
składów redakcji.
Ponad połowa wydawnictw nie była drukowana dłużej niż dwa
lata.
Najdłuższy żywot miały czasopisma fachowe i wyznaniowe.
Wprawdzie wiele pism miało charakter efemeryczny, ale próby
wydawnicze oddają panujące wśród mieszkańców Torunia nastroje, zainteresowania,
potrzeby społeczne, poglądy i opinie.
Zauważyć można jednak stały wzrost liczby czasopism
wydawanych w Toruniu w kolejnych latach okresu międzywojennego.
Był to
kolejny odcinek cyklu „Biblioteka Kujaw i Pomorza”, w którym prezentuję
najciekawsze książki związane z naszym regionem
Wszystkie
one są dostępne w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Książnicy
Kopernikańskiej przy ul. Słowackiego 8.
Dziękuję
za uwagę i pozdrawiam serdecznie.
