PODCAST
O książce: Kościół
św. Jakuba w Toruniu. Historia w ziemi zapisana
Dzień dobry
Zapraszam Państwa do wysłuchania 15 odcinka podcastu
„Biblioteka Kujaw i Pomorza”, który poświęcony jest najciekawszym książkom
dotyczącym regionu kujawsko-pomorskiego.
Nazywam
się Grzegorz Barecki i jestem pracownikiem Działu
Informacyjno-Bibliograficznego Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy
Kopernikańskiej w Toruniu.
Dział
ten zajmuje się między innymi:
·
pieczą
nad księgozbiorem regionalnym,
·
udostępnianiem
książek i czasopism z terenu Kujaw i Pomorza,
·
udzielaniem
informacji o naszym regionie.
W
Informatorium zgromadziliśmy kilka tysięcy książek i czasopism poświęconych
regionowi kujawsko-pomorskiemu.
Na dzisiejszym
spotkaniu chciałbym polecić Państwu książkę „Kościół św. Jakuba w Toruniu.
Historia w ziemi zapisana”.
Książka
zdobyła Grand Prix w Konkursie o Nagrodę Marszałka Województwa
Kujawsko-Pomorskiego dla Najlepszej Książki o Tematyce Regionalnej wydanej w
2022 roku.
Autorką książki jest Krystyna
Sulkowska-Tuszyńska, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu,
archeolog i dydaktyk w Instytucie Archeologii UMK.
Zajmuje się architekturą okresu
średniowiecznego i nowożytnego, kulturą klasztorów i miast.
W 2008 roku utworzyła tzw. Jakubową Ekspedycję,
w celu zbadania kościoła św. Jakuba w Toruniu.
W ekspedycji wzięli udział studenci
archeologii oraz najlepsi specjaliści z różnych dyscyplin naukowych.
Efekty badań zakończonych w 2020 roku
ukazuje polecana dziś książka.
Wydawcą książki jest Towarzystwo
Miłośników Torunia.
Książka została wydana w 2022 roku.
Publikację dofinansował Uniwersytet
Mikołaja Kopernika oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Jest to publikacja naukowa.
Książka przynosi bardzo dużo nowej wiedzy
na temat prezbiterium kościoła św. Jakuba oraz otaczającego świątynię cmentarza.
Autorka przedstawia dzieje toruńskiego
kościoła w długim czasie od XIII do XIX wieku.
Prowadzone w latach 2008-2020 badania
archeologiczno-architektoniczne przyniosły nowe ustalenia, które przedstawiono
w książce w sposób bardzo nowoczesny.
Publikacja łączy informacje z zakresu
historii, archeologii i architektury.
Zamieszczone w opracowaniu ilustracje mogą
same w sobie stanowić podstawę do dalszych analiz.
W czasie Ekspedycji Jakubowej odbyło się
osiem miesięcznych sezonów badawczych.
Założono 19 wykopów i 9 mniejszych
sondaży.
Prowadzono badania
archeologiczno-architektoniczne, które uzupełniano badaniami:
- geofizycznymi otoczenia kościoła,
- genetycznymi kości,
- palinologicznymi pyłku roślin,
- antropologicznymi szczątków ludzkich,
- luminescencyjnymi cegły,
- konserwatorskimi zabytków,
- optometrycznymi,
- specjalistycznymi analizami
odnalezionych przedmiotów.
Najważniejszym celem badań było zbadanie i
przedstawienie rezultatów dociekań nad bryłą i początkami kościoła oraz
ukazanie okruchów życia dawnych torunian poprzez przedmioty znalezione wokół kościoła,
na dawnym cmentarzu, pomiędzy byłym klasztorem a cmentarzem i obok rynku Nowego
Miasta.
Teren eksploracji był niemal zupełnie ograniczony do
zewnętrznego otoczenia kościoła.
Książka „Kościół św.
Jakuba w Toruniu. Historia w ziemi zapisana” składa się z siedmiu zasadniczych
rozdziałów:
- Kościół św. Jakuba w
Toruniu – zarys historii i stanu badań
- Archeologiczno-architektoniczne
i interdyscyplinarne badania kościoła św. Jakuba w Toruniu (stanowisko nr
360)
- Stratygrafia kulturowa
- Kościół św. Jakuba w
świetle badań archeologiczno-architektonicznych
- Cmentarz i pochówek przy
kościele św. Jakuba w Toruniu
- Elementy kultury materialnej
Torunia (przedmioty znalezione na cmentarzu)
- Kościół św. Jakuba w
Toruniu - historia w ziemi zapisana. Podsumowanie
Całość uzupełnia Katalog zabytków oraz Aneksy prezentujące
wyniki różnych specjalistycznych badań, pomiarów i obserwacji.
W monografii umieszczono liczne plany, przekroje, widoki
nawarstwień, wykonane rekonstrukcje, które dokumentują odkrycia, przemawiają do
wyobraźni, wizualizują przedmioty zgubione, porzucone, używane przez torunian i
przyjezdnych.
W katalogu zabytków zamieszczono obszerną dokumentację
fotograficzną.
Poza tym najważniejsze wydarzenia odnoszące się do miasta i
losów kościoła opisano w Kalendarium najważniejszych wydarzeń w Toruniu
(XIII-XIX w.)
Rozdział 1 – Kościół
św. Jakuba w Toruniu – zarys historii i stanu badań
W rozdziale przedstawiono zarys historii kościoła, krótką
charakterystykę bryły i wnętrza świątyni oraz zarys stanu badań i opracowań.
Nowe Miasto Toruń Krzyżacy lokowali 13 sierpnia 1264 roku,
by nie dopuścić do zbyt dużej przewagi i siły Starego Miasta Torunia.
Już w XIII wieku powstała tu niezachowana świątynia.
Za początek obecnej budowli kościoła św. Jakuba, zgodnie z
ceramiczną inskrypcją umieszczoną na ścianach wewnątrz prezbiterium, uznawany
jest rok 1309.
Od 1345 roku kościół jako parafia Nowego Miasta został
przekazany cysterkom - benedyktynkom.
W latach 1557-1667 znajdował się w ręku protestantów.
W 1667 roku powrócił w ręce benedyktynek, aż do kasaty
klasztoru przez władze pruskie w 1833 roku.
Od początku istnienia aż do 1839 roku wokół kościoła
grzebano zmarłych.
Kościół wyróżnia się długim i smukłym prezbiterium i krótkim
rozłożystym korpusem z monumentalna wieżą.
Rozdział 2 – Archeologiczno-architektoniczne
i interdyscyplinarne badania kościoła św. Jakuba w Toruniu (stanowisko nr 360)
Przedmiotem badań archeologiczno-architektonicznych w latach
2008-2020 były:
- fundamenty
- cmentarz kościoła
- elementy kultury
materialnej torunian
- klasztor i szpital
Najważniejszym celem prac było zbadanie i przedstawienie
rezultatów dociekań nad bryłą i początkami kościoła, a zatem także początkami Nowego
Miasta Torunia.
Drugim celem było pokazanie pochówku w kulturze funeralnej
Torunia.
Trzecim celem było ukazanie elementów kultury Nowego Miasta
Torunia zrekonstruowanej przez pryzmat przedmiotów znalezionych w kościele i
wokół świątyni na dawnym cmentarzu.
Podczas realizacji zadania zastosowano klasyczne metody
wykopaliskowe:
- eksplorację warstwami,
- przesiewanie najniższych jednostek,
- dokładną obserwację układu i zawartości,
- pomiary wysokości za pomocą teodolitu.
Rozdział 3 –
Stratygrafia kulturowa
W rozdziale opisano zespoły i kompleksy nawarstwień
utworzonych wokół kościoła od XIII do początków XX wieku.
Eksplorowano 19 wykopów i dziewięć sondaży.
Przedstawiono stratyfikację następujących odcinków:
a)
stratyfikacja po północnej stronie prezbiterium
b)
stratyfikacja nawarstwień wzdłuż wschodniej ściany
prezbiterium
c)
stratyfikację nawarstwień wzdłuż południowej
ściany prezbiterium
d)
stratyfikacja nawarstwień pomiędzy prezbiterium
a klasztorem
e)
stratyfikacja nawarstwień przy południowym
wieńcu kaplic
f)
stratyfikacja cmentarza przy masywie zachodnim
g)
stratyfikacja cmentarza po północno-wschodniej
stronie prezbiterium
h)
stratyfikacja nawarstwień przy portalu głównym
kościoła
i)
stratyfikacja wnętrza kościoła
Rozdział 4 – Kościół
św. Jakuba w świetle badań archeologiczno-architektonicznych
Rozdział zawiera wyniki analizy architektury – od
najstarszych partii wznoszonych w XIII wieku do zmian w XIX wieku.
W dziejach budowy kościoła wyróżniono kilka faz.
Faza I przypadła na okres od drugiej połowy XIII w. do 1309
roku.
Obejmowała budowę prezbiterium i wieży zachodniej.
Faza II przypadała na okres od 1309 r. do przełomu 3 i 4
ćwierci XIV w.
Obejmowała przebudowę prezbiterium.
Faza III przypadła na okres od XV w. do pierwszej połowy XVI
w.
Obejmowała budowę kaplicy św. Walentego i ułożenie posadzki
ze szkliwionych płytek ceramicznych.
Faza IV przypadła okres protestancki lat 1557-1667.
Dokonano wówczas licznych zmian w dyspozycji wnętrza, choć
zachowane materialne ślady z tego okresu widoczne są tylko w rytuale
pogrzebowym na cmentarzu.
Faza V przypadła na okres od 3 ćwierci XVII wieku do 2
ćwierci XIX w.
Obejmowała budowę łącznika pomiędzy prezbiterium a
klasztorem.
Fazy VI i VII obejmują okres od przełomu 2 i 3 ćwierci XIX
w. do początku XX w.
W 1833 roku nastąpiła kasata klasztoru benedyktynek.
Rok później nastąpiła rozbiórka łącznika.
Kościół od tej pory pełnił już tylko funkcję parafialną.
Wiemy, że w drugiej połowie XIX w. zabudowa obejmowała wąski
i bardzo wysoki budynek przy prezbiterium.
Tę neogotycką dobudówkę rozebrano około pierwszej połowy XX
wieku.
Rozdział 5 – Cmentarz
i pochówek przy kościele św. Jakuba w Toruniu
W rozdziale przedstawiono wyniki badań cmentarza i próbę
rekonstrukcji pochówku.
Podczas badań wyeksplorowano ponad 400 grobów.
Głębokość cmentarza sięga do 3,4 metra.
Cmentarz był typową
przykościelna nekropolą założona w obrębie miasta i otoczoną murem.
Grzebano najczęściej w rzędach wzdłuż kościoła, zgodnie z
osią jego bryły.
W średniowieczu grzebano bezpośrednio do ziemi, w okresie
nowożytnym pojawiają się trumny.
Ale nawet w XVIII wieku trumny są rzadkością.
Trumien natomiast używano przy pochówkach wewnątrz kościoła.
W rozdziale bardzo ciekawie opisano pochówek w okresie
średniowiecza i pochówek w okresie nowożytnym.
Dowiemy się o strojach pogrzebowych, o wyposażeniu grobów, o
ozdabianiu trumien.
Groby średniowieczne były pozbawione wyposażenia grobowego.
W badaniach widać również różnice miedzy pochówkami
katolickimi i protestanckimi. Protestanci nie stosowali dewocjonaliów.
Najbardziej charakterystycznym elementem wyposażenia
grobowego były wianki grobowe, które wkładano na skronie młodych kobiet, czasem
również dzieci.
Rozdział 6 – Elementy
kultury materialnej Torunia (przedmioty znalezione na cmentarzu)
W rozdziale przeanalizowano odkryte na cmentarzu elementy
kultury materialnej.
Wśród przedmiotów były:
- rzeczy kamienne i muszle (np.: płyta nagrobna, misa
chrzcielna, muszle małży)
- wyroby jubilerskie (np.: brosza, obrączki, pierścionki)
- dewocjonalia (np.: złocony krzyżyk, metalowe figurki
Chrystusa, ryngraf, medaliki)
- utensylia z kości (np.: kostki do gry, pionki, oprawa
noża)
- metalowe akcesoria do odzieży (np.: sprzączki, aplikacje,
guzik, szpilki)
- inne metalowe rozmaitości (np.: rylec, dzwoneczek, podkowa,
kule do broni)
- szklane utensylia (np.: naczynia stołowe, butelki, szyby,
paciorki)
- ceramiczne utensylia (np.: naczynia, kulki, fajki)
- ceramika budowlana (np.: płytki posadzkowe, dachówka,
cegły)
- numizmaty
- tkaniny i koronka
- binokle
- kamionkowe naczynia
- kafle
Rozdział 7 – Kościół
św. Jakuba w Toruniu historia w ziemi zapisana. Podsumowanie.
Badania realizowane wokół toruńskiej gotyckiej bazyliki św.
Jakuba pozwoliły odkryć zapisaną w ziemi
historię jej budowy i destrukcji oraz historię codziennego życia i śmierci
mieszkańców Torunia.
Historia zamurowana w architekturze pozwoliła potwierdzić
hipotezę, że w Nowym Mieście Toruniu już w XIII wieku wybudowano pierwszą bryłę
kościół św. Jakuba.
Historia zakopana na cmentarzu unaoczniła fakt, że na
cmentarzu chowano zmarłych bardzo blisko siebie i ze wszystkich czterech stron
kościoła.
Odkryto pochówki od siedmiu do maksymalnie 15 poziomów.
Typową praktyką było tworzenie licznych (jedenastu) ossuariów,
czyli grobów zbiorowych, gdzie umieszczano kości ludzkie po rozkładzie ciała, w
sytuacji gdy na cmentarzu brakowało miejsca dla kolejnych zmarłych.
Historia zapisana w rzeczach znalezionych w obrębie kościoła
odkrywana jest dzięki znalezionym artefaktom.
Wśród nich zwracają uwagę:
- kamienna kielichowa chrzcielnica zdobiona motywem lwów z
XIII-XIV w.
- srebrna męska brosza podpinana pod kołnierzykiem do żupana
lub surduta z XVIII w.
- obrączka z motywem splecionych dłoni
- kaplerz z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej
- 93 monety, w tym krzyżackie brakteaty
Bardzo ważną częścią
monografii „Kościół św. Jakuba w Toruniu. Historia w ziemi zapisana” jest
Katalog Zabytków.
W katalogu zaprezentowano zabytki znalezione na terenie
cmentarza i we wnętrzu kościoła,
Zaprezentowano wydzielone artefakty, czyli te dobrze
zachowane, reprezentatywne dla swojej grupy
wyroby, wyjątkowe precjoza i pojedyncze przykłady typowych znalezisk.
Zabytki ilustrują fotografie uzupełnione o opisy zabytków.
W katalogu znalazło się 107 przedmiotów.
Publikacje poświęconą
badaniom archeologiczno-architektonicznym dopełniają jeszcze aneksy.
Aneks 1 – Nieinwazyjne badania geofizyczne na terenie
kościoła św. Jakuba w Toruniu
Aneks 2 – Wyniki analizy ksylologicznej materiałów z badań w
kościele św. Jakuba w Toruniu
Aneks 3 – Badania antropologiczne ludzkich szczątków
kostnych odnalezionych podczas prac wykopaliskowych przy kościele św. Jakuba w
roku 2013
Aneks 4 – Badania antropologiczne ludzkich szczątków
kostnych z otoczenia i kościoła św. Jakuba w Toruniu
Aneks 5 – Analiza mitochondrialnego DNA z materiału kostnego
zabezpieczonego z kościoła św. Jakuba w
Toruniu
Aneks 6 – Datowanie luminescencyjne prób cegieł z bryły
kościoła św. Jakuba w Toruniu
Aneks 7 – Opracowanie zabytków szklanych
Aneks 8 – Ekspertyza techniczna binokli
Aneks 9 – Wyniki analizy gemmologicznej broszki
Aneks 10 – Monety z badań przy kościele św. Jakuba w Toruniu
(2008-2020)
Aneks 11 – Opracowanie, konserwacja i anastyloza wybranych
zabytków ruchomych z badań archeologicznych prowadzonych wokół kościoła św.
Jakuba w Toruniu
Aneks 12 – Dokumentacja konserwatorska prac prowadzonych
przy późnoromańskiej chrzcielnicy pozyskanej w wyniku badań archeologicznych
otoczenia kościoła św. Jakuba w Toruniu
Aneks 13 – Wyniki datowania metodą radiowęglową
Bardzo polecam
lekturę książki „Kościół św. Jakuba w Toruniu. Historia w ziemi zapisana”.
Książka prezentuje wyniki 13 lat badań archeologicznych
wokół kościoła św. Jakuba w Toruniu.
Monografia jest publikacją naukową.
Publikacja zawiera nowe odkrycia i ustalenia.
Czytelnik może zapoznać się z warsztatem pracy współczesnych
archeologów.
Książka napisana jest bardzo zrozumiale.
Przyswajaniu treści pomagają liczne kolorowe plany, rysunki,
fotografie i ilustracje.
Był to kolejny odcinek cyklu
„Biblioteka Kujaw i Pomorza”, w którym prezentuję najciekawsze książki związane
z naszym regionem.
Wszystkie
one są dostępne w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Książnicy Kopernikańskiej
w Toruniu przy ul. Słowackiego 8.
Dziękuję
za uwagę i pozdrawiam serdecznie.
