Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu
Karol Głombiowski
Helena Szwejkowska
Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu
Wydanie 3
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1983
Część pierwszą - Starożytność - opracował Karol Głombiowski.
Część drugą - Średniowiecze - opracowała Helena Szwejkowska.
Wykład o historii książki w starożytności rozpoczyna rozdział poświęcony powstaniu pisma.
Następnie Karol Głombiowski omówił pokrótce dzieje książki w Egipcie, Mezopotamii i Chinach, kończąc na powstaniu pisma alfabetycznego w Fenicji.
Najobszerniejszy rozdział poświęcony jest książce w Grecji i Rzymie.
Podstawowa jej forma był zwój papirusu.
Już w II wieku w Pergamonie zaczęto wytwarzać ze skór pergamin.
Dla tego materiału typową forma stał się kodeks.
Grecy zaczęli zakładać również pierwsze biblioteki.
Największe z nich to Biblioteka w Aleksandrii oraz Biblioteka w Pergamonie.
Pierwszą rzymską biblioteką publiczną była założona w 28 r. p.n.e. Bibliotheca Palatina.
Wykład o historii książki w Wiekach Średnich rozpoczyna rozdział poświęcony książce arabskiej, która stała się przekaźnikiem kultury starożytnej Grecji i Bliskiego Wschodu.
Dalej omówiono książkę bizantyjską, która rozwijała się nie tylko w Atenach i Konstantynopolu, jako ośrodkach naukowych, ale również była wytwarzana w klasztorach.
Z Bizancjum jest również związane powstanie w IX wieku książki słowiańskiej za sprawą Cyryla i Metodego, którzy stworzyli alfabet słowiański i przetłumaczyli ewangelie, psałterz i teksty mszalne.
Dzieje książki w Europie Zachodniej zostały podzielone na okresy chronologiczne.
Opisując wczesne średniowiecze (V-VIII wiek) Helena Szwejkowska wiele miejsca poświęciła klasztorom i bibliotekom klasztornym, jako ośrodka produkcji książki rękopiśmiennej.
Podstawowym materiałem pisarskim stał się wówczas pergamin, a podstawową forma książki - kodeks, formowany z wielu prostokątnych arkuszy pergaminu.
Średniowieczne kodeksy odznaczają się bogatym zdobieniem (iluminacją), na które składają się inicjały, miniatury, ornamenty,
Osobne rozdziały zostały poświęcone głównym typom pisma (półuncjała irlandzka, minuskuła karolińska, minuskuła gotycka, Minuskuła humanistyczna) oraz średniowiecznym oprawom introligatorskim (mnisza, romańska, gotycka, nacinana, sakwowa, płaszczowa).
Renesans karoliński (VIII-IX wiek) związany był z reformą szkolnictwa dokonaną przez Karola Wielkiego.
Prym w tym okresie wiodła szkoła pałacowa w Akwizgranie, ale książki rękopiśmienne tworzono również w klasztorach w Tours, Corbie, Sankt Gallen, Reichenau i w Fuldzie.
Wieki X-XII związane są z odrodzeniem kultury jakie nastąpiło za dynastii Ottonów i ukształtowaniem się sztuki romańskiej.
W produkcji rękopisów romańskich przodowały Niemcy i klasztory położone nad Renem i Dunajem.
Zaczęły również rozwijać się biblioteki - największe w opactwach w Ratyzbonie, i w Monte Cassino.
Późne średniowiecze (XIII-XV wiek) przyniosło powstanie uniwersytetów.
Pojawiły się wówczas książki świeckie, naukowe i dydaktyczne.
Książki zaczęli wytwarzać rzemieślnicy - zawodowi introligatorzy i kopiści.
Pojawił się również papier i papiernie.
Zdobnictwo rękopisów rozwinęło się w duchu nowego stylu - gotyku.
Ostatni rozdział Helena Szwejkowska poświęciła książce rękopiśmiennej w Polsce (X-XV wiek).
Najdawniejszymi zabytkami piśmiennictwa polskiego były roczniki, kroniki i żywoty świętych, tworzone po łacinie.
Najstarszy zachowany do dziś "Rocznik świętokrzyski" za lata 1122-1136, powstał w Gnieźnie, pisany prawdopodobnie przez arcybiskupa Jakuba ze Żnina.
Równie stara jest "Kronika" Galla Anonima, opisująca dzieje pierwszych piastów aż do 1113 roku.
Bardzo wcześnie zostały też spisane żywoty św. Wojciecha i św. Stanisława.
Pierwsze książki w języku polskim powstały w XIV wieku.
Najstarsze są słynne "Kazania świętokrzyskie", nieco później spisano "Kazania gnieźnieńskie" oraz pieśń "Bogurodzicę".
Wśród najcenniejszych polskich rękopisów średniowiecznych należy jeszcze wymienić bogato iluminowany "Psałterz floriański" (XiV/XV w.) oraz "Biblię królowej Zofii" (1455 r.)
Książka drukowana XV-XVIII wieku
Helena Szwejkowska
Książka drukowana XV-XVIII wieku
Zarys historyczny
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Wydanie 3
Wrocław - Warszawa 1980
"Książka drukowana XV-XVIII wieku" to najobszerniejsza część spośród trzech skryptów uniwersyteckich z historii książki, przeznaczonych dla studentów bibliotekoznawstwa.
Opracowanie skupia się na książce europejskiej.
Autorka omówiła powstanie druku i działalność typografów i oficyn wydawniczych w poszczególnych stuleciach i poszczególnych krajach.
Pamiętano również o rozwoju formy książki drukowanej i ewolucji druku,ornamentyki, ilustracji i oprawy.
Wiele miejsca poświęcono dziejom książki w Polsce.
Rozdział I - Książka drzeworytowa
Ksylografy był poprzednikami czcionki drukarskiej.
Drzeworytnictwo rozwijało się w Niemczech i Holandii na początku XV wieku.
Książki drzeworytnicze składały się z kilkudziesięciu kart.
Rozdział II - Problem wynalazku sztuki drukarskiej. Jan Gutenberg
Jan Gutenberg uznawany jest powszechnie za wynalazcę czcionki drukarskiej.
W Moguncji około 1455 r. uruchomił drukarnię, w której wytłoczył swoje najsłynniejsze dzieło "Biblię 42-wierszową".
Rozdział III - Rozwój drukarstwa w Europie Zachodniej w XV wieku
Wynalazek druku upowszechnił się bardzo szybko.
Najsłynniejsi XV-wieczni typografowie to:
- Jan Fust i Piotr Schöffer - Moguncja - bezpośredni rywale Gutenberga
- Jan Mentelin - Strasburg - wydał pierwsza Biblie w języku niemieckim
- Antoni Koberger - Norymberga - w 1493 r. wydrukował "Kronikę świata" Hartmana Schedla (najsławniejszy świecki inkunabuł)
- Mikołaj Jenson - Wenecja - stworzył nowy wzór czcionki - antykwę
- Aldus Manutius - Wenecja - założyciel najsłynniejszej włoskiej oficyny i twórca kursywy łacińskiej
Rozdział IV - Drukarstwo polskie w XV wieku
Pierwsza polska tłocznia została założona w Krakowie w 1473 roku przez Kaspara Straube.
Jego pierwszym drukiem był "Almanach na rok 1474" jednostronnie zadrukowana karta ściennego kalendarza.
Rozdział V - cechy książki XV wieku i jej budowa
Druki powstałe w XV w. nazywane są inkunabułami (od łacińskiego słowa cunabula - kolebka, powijaki).
Rozdział VI - Drukarstwo zachodnioeuropejskie w XVI w.
W XVI wieku ukształtowała się nowożytna forma książki
Wśród typów czcionki najczęściej używano antykwy, kursywy, szwabachy i fraktury.
Wykształciła się ozdobna karta tytułowa.
Wydawcą oznaczano sygnetem drukarskim.
Wielki wpływ na rozpowszechnienie książki miała reformacja, która spowodowała zalew rynku drukami ulotnymi.
Powstały rody i dynastie drukarskie :
- Lotterowie w Wittenberdze (pierwsze wydanie Nowego Testamentu w przekładzie Lutra)
- Manucjuszowie w Wenecji
- Giuntowie w Wenecji
- Estienne'owie w Paryżu i Genewie
Rozdział VII - Książka polska w XVI i początkach XVII wieku
Najważniejszym ośrodkiem drukarskim był Kraków, gdzie swe oficyny prowadzili Jan Haller, Florian Ungler, Hieronim Wietor, Marek Szarffenberg i jego potomowie, Maciej Wierzbięta, Jan Januszowski.
Większymi ośrodkami typograficznymi były też Wrocław, Gdańsk, Poznań, Toruń, Wilno, Lwów.
Rozdział VIII - Książki różnowiercze w Polsce w XVI i XVII wieku.
Reformacja przyniosła również w Polsce rozkwit działalności wydawniczej.
W 1563 roku w Brześciu Litewski wydrukowani "Biblię Brzeską" zwana tez Radziwiłłowską.
Ośrodkiem drukarstwa innowierczego był również kalwiński Pińczów oraz ariański Raków.
W Rakowie wydrukowano w 1605 roku słynny "Katechizm rakowski".
Luterańskie drukarnie działały w Polsce północnej i zachodniej, z pruskim Królewcem na czele.
Z kolei w Wielkopolsce w Lesznie swoja drukarnie mieli bracia czescy.
W Rzeczypospolitej Obojga Narodów drukowano również książki cyrylickie w języku ruskim.
Działały też drukarnie hebrajskie w Lublinie i Krakowie.
Rozdział IX - Książki autorów polskich wytwarzane w obcych oficynach poza krajem
Polscy autorzy byli popularni w Europie Zachodniej.
Najsłynniejsze wydawnictwa to:
- Mikołaj Kopernik "O obrotach sfer niebieskich" - Norymberga 1543
- Marcin Kromer "O pochodzeniu i czynach Polaków" - Bazylea 1558
- "Bibliotheca Fratrum Polonorum" - Amsterdam, 1656
Rozdział X - Drukarstwo europejskie w XVII wieku
W okresie tym prymat w zakresie drukarstwa przesunął się do Niderlandów, a to dzięki temu, że kraj ten omijany był przez obce armie oraz z uwagi na liberalny ustrój republiki.
Najsłynniejsza dynastią holenderskich typografów byli Elzewirowie (Elzevier).
W XVII wieku nastąpił też rozkwit miedziorytnictwa i zdobnictwa książek, a ilustracje uzyskały dużą artystyczna wartość.
Pojawiły się również pierwsze czasopisma:
- "Niewe Tijdinghe" Antwerpia 1605
- "Avisa" Wolfenbüttel 1609
- " Relation aller Historien" Strasburg 1609
- "Corante or Weekly Newes" Londyn 1621
- "La Gazette" Paryż 1631
- "Merkuriusz Polski" Kraków 1661
Rozdział XI - Charakter piśmiennictwa i produkcji drukarskiej w Polsce w XVII wieku
W XVII wieku Rzeczypospolita pokryła się gęstą siecią drukarni.
Przeniesienie stolicy do Warszawy sprawiło, że ośrodek ten zaczął konkurować z Krakowem.
Rozdział XII - Książka XVIII wieku w Europie Zachodniej
XVIII stulecie było wiekiem Oświecenia, ruchu intelektualnego, który pozwolił Francji na zdobycie dominującej pozycji na mapie kulturalnej Europy.
We Francji pojawiły sie również nowe formy druków: encyklopedie, słowniki biograficzne, leksykony.
Najsłynniejszym rodem francuskich drukarzy stali się Didotowie.
Rozdział XIII - Ruch wydawniczy i typograficzny w Polsce w dobie Oswiecenia
Wstapienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego przyniosło dalekosiężne zmiany, których kamieniami milowymi było powstanie Szkoły Rycerskiej, Teatru Narodowego i Komisji Edukacji Narodowej.
Warszawa zdobyła prymat w dziedzinie drukarstwa za sprawą takich nazwisk, jak:
- Wawrzyniec Mizler de Kolof (założył pierwszą świecką drukarnię w Warszawie w 1756 r.)
- Piotr Dafour (spod jego prasy wyszło blisko 2000 tytułów)
- Michał Groell (wydrukował tekst Konstytucji 3 Maja)
Rozdział XIV - Rozwój drukarstwa w krajach słowiańskich i na Węgrzech. XV-XVIII wiek.
Helena Szwejkowska osobny rozdział poświeciła drukarzom, działającym na Czechach i Morawach, w Słowenii, Chorwacji, Serbii i Bułgarii, w Rosji i na Węgrzech.
Rozdział XV - Książka drukowana w Ameryce
Europejska sztuka drukarska została przeszczepiona również na kontynent amerykański.
Pierwsza drukarnia powstała w 1539 roku w Meksyku.
Założył ją hiszpański drukarz Jan Pablos.
Pierwsza drukarnia na terenie koloni angielskich powstała w 1639 roku w Cambridge (Massachusetts) przy Harvard College.
Założył ją Stefan Saye.
Rozdział XVI - Oprawa książki zabytkowej wieku XV-XVIII
W ostatnim rozdziale skryptu Helena szwejkowska omówiła technikę oprawy dawnej, materiały stosowane do usztywniania i powlekania opraw, wykończenia i techniki zdobienia opraw, typy opraw.
Wybrane zagadnienia z dziejów książki XIX-XX wieku
Helena Szwejkowska
Wybrane zagadnienia z dziejów książki XIX-XX wieku
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Wydanie drugie
Warszawa - Wrocław 1979
Trzeci tom skryptu dla studentów bibliotekoznawstwa poświęcony jest przemysłowej produkcji książki.
Impulsem do rozwoju przemysłu wydawniczego był wynalazek maszyny papierniczej (1799), stereotyowych matryc drukarskich (1829), maszyn zecerskich (1887), rotacyjnej maszyny drukarskiej (1846).
Stara sztuka typografii została wyparta przez zmechanizowana poligrafię.
Powstały wielkie zakłady poligraficzne, z których najsłynniejsza była firma "Brockhaus" działająca w Lipsku od 1817 roku.
Książka stała się towarem.
Przestano zwracać uwagę na jej walory estetyczne.
Liczyła się tylko prędkość powielania druku.
Rozwinął się również masowa produkcja i kolportaż czasopism, których nakłady sięgały nawet miliona egzemplarzy.
Dziś już wiemy, że katastrofalny skutek miała wydawanie gazet i książek na kwaśnym papierze, czego efektem jest bardzo szybko postępująca samo-destrukcja i rozpad papieru.
Masowa produkcja o bardzo niskiej jakości wywołała reakcję obrońców piękna książki.
Jej przedstawicielem był William Morris, który założył w Londynie w 1891 roku słynna prasę prywatną "Kelmscott Press".
Odnowa sztuki typograficznej nastąpiła również na kontynencie; gdzie rozwijał sie renesans monachijski, "wolny kierunek' i w końcu secesja.
W XIX wieku książka stała się produktem masowym, pojawiła się książka kieszonkowa.
Pierwsza seria książek kieszonkowych pojawiła się w Anglii w 1935 roku za sprawą wydawnictwa "Pingwin".
Na czoło wydawców wysuną się amerykański koncern "Pocket-Books" założony w 1939 roku.
W ciągu niespełna 20 lat wydal 500 mln egzemplarzy książek.
Wielkości nakładów poszczególnych tytułów sięgały od 400 tys. do nawet 2 mln.
Wbrew ogólnej tendencji rozwijała się również ilustracja i zdobnictwo książki.
Następował postęp w sztuce drzeworytu, litografii, fotografii.
Powstawały piękne ilustracje utrzymane w stylu modernizmu, secesji i impresjonizmu).
Historia książki w Polsce została upośledzona za sprawa zaborów i cenzury, mimo tego drukarnie powstawały w większych i mniejszych miastach:
- Tadeusz Mostkowski - Warszawa
- Drukarnia A Gałęzowskiego - Warszawa
- Gebethner i Wolff - Warszawa
- Jan K. Żupański - Poznań
- Walenty Stefański - Poznań
- Józef Buszczynski - Toruń
- Wiktor Kulerski - Grudziądz
- Walenty Fiałek - Chełmno
- Gubrynowicz i Schmidt - Kraków
- Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Lwów
- Feliks West - Brody
- Kazimierz Józef Turowski - Sanok, Przemyśl, Kraków
- Ozjasz i Wilhelm Zuckerland - Złoczów
W okresie międzywojennym działało w Polsce 4600 drukarni.
Rocznie wydawano 6000-6400 tytułów w nakładzie 20 mln egzemplarzy.
Okres PRL to nacjonalizacja przemysłu poligraficznego, rozwój serii książek kieszonkowych i masowe nakłady książek.
Dramatyczna historia Polski w XIX i XX wieku skutkowała niezwykłym rozkwitem polskiej książki wydawanej w obcych oficynach drukarskich w Europie (Paryż, Londyn).
W latach 1794-1913 ukazało się 129 328 tytułów polskich książek za granica.
W okresie 1939-1957 na obczyźnie wydano 10 000 polskich tytułów.
