Samuel Bogumił Linde z Torunia - twórca pierwszego Słownika Języka Polskiego

 

Samuel Bogumił Linde - portret olejny z 1 połowy XIX wieku,
być może pędzla Aleksandra Kokulara
- ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu

Samuel Bogumił Linde urodził się w Toruniu 24 kwietnia 1771 roku.

Jego ojciec Jan Jacobson Lindt przybył do miasta ze Szwecji w 1749 roku.

Jego matka Anna Barbara z domu Langenhan była córką imigranta z Niemiec.

Ojciec Samuela Bogumiła był mistrzem ślusarskim.

Zajmował się miedzy innymi wyrobem zamków do drzwi, szaf czy skrzyń.

Mieszkał przy ulicy Sadlarskiej (dzisiaj róg ulic Królowej Jadwigi i Małe Garbary)

Linde chodził do szkoły powszechnej na Nowym Mieście.

W latach 1783-1789 uczył się w słynnym Toruńskim Gimnazjum Akademickim.

Rodzice chcieli, żeby podobnie jak brat został pastorem ewangelickim

Studia odbył w Lipsku, gdzie poznał przywódców emigracji po przegranej wojnie w obronie Konstytucji 3 Maja.

Linde nad naukę teologii, przedłożył studia filologiczne.

Został nawet lektorem języka polskiego na Uniwersytecie Lipskim.

Karierę naukową przerwał jednak w związku z wybuchem w kraju insurekcji kościuszkowskiej.

Od 1794 do 1803 roku pracował dla hrabiego Józefa Maksymiliana Ossolińskiego w Wiedniu.

Na jego zlecenie jeździł po Polsce i skupował stare książki, które zaborcy wystawiali na aukcjach w związku z masową likwidacją licznych polskich klasztorów.

Zakupy poczynione przez Lindego stały się podstawą Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie.

W 1804 roku Samuel Bogumił Linde przeniósł się do Warszawy, z którą związał swoją dalszą karierę.

Pełnił miedzy innymi funkcje dyrektora Liceum Warszawskiego, dyrektora Biblioteki Publicznej, dyrektora Wojewódzkiego Gimnazjum Warszawskiego.

Jako dyrektor Liceum Warszawskiego był przełożonym profesora języka i literatury francuskiej Mikołaja Chopina - ojca Fryderyka Chopina.

Młody Fryderyk Chopin zadedykował nawet Rondo C-mol żonie Lindego.

Co więcej wykonał rysunek przedstawiający Samuela Bogumiła.

Samuel Bogumił Linde, Słownik Języka Polskiego,
T.I, cz. 1, Warszawa 1807
- ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu[

W 1807 roku Linde wydał pierwszy tom "Słownika Języka Polskiego".

Ostatni szósty tom ukazał się drukiem w 1815 roku.

Cechą charakterystyczną Słownika jest to, że objaśnienia wyrazów są podawane w języku polskim (nie w obcym) i ilustrowane są cytatami z polskiej literatury.

Słownik obejmuje 60 tysięcy haseł, które objaśnia 200 tysięcy cytatów.

Osobliwością pracy Lindego jest jego słowotwórstwo - wymyślił miedzy innymi takie słowa jak balsamosprzedawca, baranojedzca, bogojawiciel, morzopławnik, nieboznawca, bezosądny, bezopalny, bezodpowiedny, bezoyczy.

Nowe wyrazy były często kalkami językowymi słów z języków słowiańskich i języka niemieckiego.

W "Słowniku Języka Polskiego" Samuela Bogumiła Lindego znalazło się oczywiście hasło poświęcone Toruniowi.

Torunian określano słowami toruńczyk albo toruńczanin.

W "Słowniku" wspomina się oczywiście o toruńskim pierniku, ale również o toruńskiej cegle - sławnej z czerwoności i twardości.

Popularny był ironiczny zwrot "Zbladł jak cegła toruńska" - co znaczyło zaczerwienił się, zarumienił, spiekł raka.

Samuel Bogumił Linde - pomnik z 1976 roku,
autor Witold Marciniak,
stoi przed gmachem Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu

Samuel Bogumił Linde zmarł 8 sierpnia 1847 roku w Warszawie.

Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie.

W 1844 roku Rada Miasta Torunia nadała mu tytuł Honorowego Obywatela Torunia.

Wcześniej tytuł Honorowego Obywatela Torunia otrzymał jego starszy brat Johann Wilhelm Linde - pastor luterański w Gdańsku.

20 grudnia 1976 roku odsłonięto pomnik Samuela Bogumiła Lindego przed Książnicą Kopernikańską w Toruniu.

Autorem pomnika jest artysta rzeźbiarz Witold Marciniak.

Toruń i Getynga uczciły pamięć Lindego ustanawiając w 1996 roku "Nagrodę Miast Partnerskich Torunia i Getyngi im Samuela Bogumiła Lindego".

Co roku nagrodę otrzymuje para pisarzy z Polski i Niemiec.

W 2007 roku w 200 rocznicę wydania "Słownika Języka Polskiego" obchodzono uroczyście Rok Samuela Bogumiła Lindego.

Książnica Kopernikańska w Toruniu zorganizowała wystawę rocznicową oraz konferencję "Samuel Bogumił Linde z Torunia i jego dzieło. Jubileusz 200 rocznicy wydania Słownika Języka Polskiego"

Referaty wygłoszone na konferencji opublikowano w roczniku "Folia Toruniensia" tom 8/2008 - czasopiśmie naukowym wydawanym przez Książnicę Kopernikańską w Toruniu a dostępnym w internecie na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej.

POLECANA LITERATURA

Samuel Bogumił Linde : wybitny torunianin / [opracowanie tekstu i dobór zdjęć: Michał Targowski]. - Toruń : Towarzystwo Miłośników Torunia 2021. - Sygnatura SIRr IIIB/Linde

Bibliotheca Lindiana : Samuel Bogumił Linde (1771-1847) : pierwszy dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie : w 165. rocznicę śmierci : materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, 19-20 listopada 2012 r. / red. nauk. Maria Cubrzyńska-Leonarczyk ; współpr. Halina Mieczkowska. - Warszawa : Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2015. - Sygnatura - MAG 302847

100 zagadek o życiu i twórczości Samuela Bogumiła Lindego / Jerzy Marchewka. - Toruń : Wydawnictwo Jerzy Marchewka, 2007. - Sygnatura SIRr IIIB/Linde

 

Autobiografia z 1823 roku / Samuel Bogumił Linde ; do druku przygot. i wstępem opatrzył Marian Ptaszyk. - Toruń : Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2000. - Sygnatura SIRr IIIB/Linde

 

Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego : szkice bibliologiczne / Marian Ptaszyk. - Toruń : Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2007. - Sygnatura SIRr XXVIII/34

 

Słownik języka polskiego.T. 1, cz. 1, A-F / Samuel Bogumił Linde. - Warszawa : [b.w.], 1807. - XVII, [60], 668 s. ; 26 cm. 

 

Linde z Torunia /Helena Piskorska. - Toruń : Tow. Bibliofilów im. J. Lelewela, 1960. - 29, [3] s., [7] k. tabl. ; 23 cm. - Sygnatura SIRr IIIB/Linde

 Opowieść o Lindem i jego słowniku /Feliks Przyłubski. - Warszawa : Wiedza Powszechna, 1955. - 189, [1] s., [1] k. tabl. złoż. : fot. ; 21 cm. - (Biblioteczka dla Każdego). - Sygnatura SIRr IIIB/Linde

Stanisław Salmonowicz, Droga życiowa Lindego  -W: Samuel Bogumił Linde - twórca pierwszego Słownika języka polskiego / [red. Zygfryd Gardzielewski, et al.]. - Toruń : Oficyna Drukarska Książnicy Miejskiej im. M. Kopernika, 1977. - Sygnatura SIRr IIIB/Linde

Franciszek Pepłowski, Słownik Języka Polskiego Samuela Bogumiła Lindego - W: Samuel Bogumił Linde - twórca pierwszego Słownika języka polskiego / Toruń : Oficyna Drukarska Książnicy Miejskiej, 1977. - Sygnatura SIRr IIIB/Linde

Marian Ptaszyk, Toruński portret Lindego, s. 199-202. - W: Rocznik Toruński, T. 17 : 1986. - Sygnatura SIRr II/18t.17

 

Krzysztof Mikulski, Toruń w czasach młodości Samuela Bogumiła Lindego – środowisko rodzinne i intelektualne, s. 7-13. - W. Folia Toruniensia, T. 8 : 2008. - Stygnatura SIRr II/34z.8

 

Bożena Matuszczyk, Geneza i koncepcje Słownika Samuela Bogumiła Lindego, s. 15-25. - W. Folia Toruniensia, T. 8 : 2008. - Stygnatura SIRr II/34z.8

 

Maria Frankowska, Nazwy roślin i ich źródła w Słowniku języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego, s. 27-55. - W. Folia Toruniensia, T. 8 : 2008. - Sygnatura SIRr II/34z.8

 

Marian Ptaszyk, Czy Linde był jakobinem?, s. 57-67. - W. Folia Toruniensia, T. 8 : 2008. - Sygnatura SIRr II/34z.8

 

Iwona Imańska, Pasje bibliofilskie torunian w drugiej połowie XVIII wieku, s. 69-80. - W. Folia Toruniensia, T. 8 : 2008. - Stygnatura SIRr II/34z.8

 Iwona Imańska, Pasje bibliofilskie torunian w drugiej połowie XVIII wieku, s. 69-80. - W. Folia Toruniensia, T. 8 : 2008. - Stygnatura SIRr II/34z.8

 Życie i działalność Samuela Bogumiła Lindego z Torunia (1771-1847). - Toruń : Książnica Kopernikowska, 2007. - [12] s. : il. ; 21x22 cm. - Sygnatura SIRr IIIB/Linde

Przywilej lokacyjny miasta Bydgoszczy

 

Przywilej lokacyjny miasta Bydgoszczy - 19 kwietnia 1346 

wydał Ryszard Kabaciński

Staraniem Komitetu Obchodów 650-lecia Miasta Bydgoszczy

Bydgoszcz 1996

Sygnatura SIRr VIII/B-68

13 kwietnia 1346 roku król Kazimierz Wielki wydał w Brześciu Kujawskim przywilej lokacyjny dla miasta Bydgoszczy.

Przywilej był spisany w języku łacińskim.

Za podstawę wydawniczą obecnej edycji przywileju przyjęto odpis zamieszczony w Księdze Przywilejów Miasta Bydgoszczy, przechowywanej w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy pod sygnaturą nr 1.

Obecna edycja zawiera tekst przywileju w języku polskim i łacińskim.

Tekst został również opatrzony przypisami.

Jarmark małżeński serdecznej miłości

 

"Jarmark małżeński serdecznej miłości"
Toruńskie wiersze weselne przełomu XVII i XVIII wieku

opracowanie tekstów Patrycja Potoniec i Krzysztof Obremski
przy współpracy Krzysztofa Mikulskiego
wprowadzenie i posłowie Krzysztof Obremski

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Toruń 2020

Sygnatura SIRr XXXIIa/28

"Jarmark małżeński serdecznej miłości" jest antologia wierszy okolicznościowych tworzonych z okazji ślubów i wesel w Toruniu w epoce baroku.

Są wśród nich pieśni weselne (epitalamia) oraz zagadki weselne.

Wiersze weselne zachowały się w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej - Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu.

Wszystkie znajdujące się w zbiorze utwory zostały wydrukowane w oficynie Gimnazjum Akademickiego w latach 1678-1720.

Na uwagę zasługują utwory najwybitniejszego twórcy toruńskich wierszy weselnych Piotra Szenknechta (1657-1721), które dominują w całym zbiorze.

Sam spolszczył pisownię swojego nazwiska.

Był twórcą gazet rękopiśmiennych wysyłanych polskim magnatom, posiadał tytuł sekretarza królewskiego, pełnił funkcję burmistrza Brodnicy, pisał panegiryki i wydawał kalendarze.

Był prawdziwą instytucją życia towarzyskiego Torunia - mistrzem ceremonii i  marszałkiem różnych uroczystości, w szczególności wesel.

Wiersze weselne były bardzo ważną częścią szlacheckiej i mieszczańskiej kultury weselnej.

Pamiętać należy, ze toruński patrycjat korzystał ze wszystkich atrybutów przynależności do szlachty.

Wiersze były pisane na uroczystości katolickie, luterańskie i kalwińskie.

Pisano je w języku polskim, łacińskim i niemieckim, choć w zbiorze dominują zdecydowanie te w języku staropolskim.

Ogółem w zbiorze opublikowano ponad 40 pieśni i zagadek weselnych.

Jest to ich edycja krytyczna i naukowa.

Autorami opracowania są dr Patrycja Potoniec z Instytutu Badań Literackich PAN i prof. dr hab. Krzysztof Obremski z Instytutu Literaturoznawstwa UMK, przy współpracy  z prof. dr hab. Krzysztofem Mikulskim z Instytutu Historii i Archiwistyki UMK.

Mateusz Pitulski, Przemysław Chudzik - Staropolski wokabularz

 

Mateusz Pitulski
Przemysław Chudzik

Staropolski wokabularz
gra karciana

Ilustracje: Bartłomiej Kordowski

Wydawca:
Wojewódzka Biblioteka Publiczna - Książnica Kopernikańska

Toruń 2018

Sygnatura:
CZYT A5 Staropolski wokabularz

Gorąco zachęcamy mieszkańców Torunia do odwiedzenia Wypożyczalni Gier w Książnicy Kopernikańskiej przy ul. Słowackiego 8.

Oferujemy 198 tytułów gier planszowych i karcianych.

Szczególnie gorąco polecamy grę karcianą "Staropolski wokabularz".

Jej autorami są pracownicy Książnicy Kopernikańskiej Mateusz Pitulski i Przemysław Chudzik.

O szatę graficzną zadbał Bartłomiej Kordowski.

Wydawcą gry jest Książnica Kopernikańska.

Wydanie dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu "Ojczysty - dodaj do ulubionych 2018" oraz z budżetu Województwa Kujawsko-Pomorskiego.

Gra składa się z 49 kart słów.

Są to niezwykle piękne graficznie, kolorowe ilustracje, będące rysunkowymi wyobrażeniami staropolskich słów.

Słowa należą do siedmiu kategorii:

• wojna - łupież, ubraniec, walecznica, puszkarz, bruzblach, dośpieć, orz
• medycyna i człowiek - bindał, blochać, niezytownica, kry, powaczhanie, myciel, puszczadło
• przyroda - wiodro, biel, duch, gozd, aliment, okrążek, ohniaczek
• rzemiosło i praca - chąśnik, prasoł, hamry, ceklarz, sierdziączka, knap, wyzynek
• rozrywka - obłojstwo, rozkosznik, gon, dziwadło, niechajmego, przeigrać, gędźba
• nauka - przekęsitel, nadychacz, pisadło, gwiazderna, pospiewadlna, szukacz, wiedzenie
• kuchnia i pożywienie - zamieść, piotruziele, niespanek, jużyna, szołdra, zynzybar, łatka

Gracze wcielają się w spiskowców z 1863 roku.

Grając w "Staropolski wokabularz" konspiratorzy ćwiczą intelekt na równi z ćwiczeniami wojskowymi.

Do gry dołączona jest instrukcja opisująca cel gry, przygotowanie gry, przygotowanie graczy, rozgrywkę, zakończenie gry, warunek zwycięstwa.

Grę wygrywa gracz, który jako pierwszy zgromadzi rzad czterech kart słów tej samej kategorii.

Inną możliwości wygranej jest wykonanie dwóch zadań z przedstawionych na kartach zadań.

W Instrukcji opisano również staropolskie słowa występujące w grze.

"Staropolski wokabularz" jest wymagającą grą pamięciowa, karty rotują, zmieniają się miejscami, połowy nie widzimy.

Gra przeznaczona jest dla dwóch graczy.

Rozgrywka trwa około 20 minut.

Życzymy przyjemnej zabawy.

Dariusz Meller - Słownik gwary używanej w Chełmży i okolicach

 

Dariusz Meller

Słownik gwary używanej w Chełmży
i okolicach
(tzw. gwara chełmińska)

Wydanie 2

Wydawca: Pracownia Sztuk Plastycznych

Chełmża 2015

Sygnatura SIRr XXVIII/43

Dariusz Meller jest historykiem z wykształcenia, nauczycielem i samorządowcem.

Jego pasją są badania regionalne nad chełmżyńskim dziedzictwem kulturowym.

Jest autorem wielu publikacji prasowych, artykułów historycznych i książek.

1. Chełmża : kultura w dziejach miasta / Piotr Birecki, Dariusz Meller. - Chełmża : Towarzystwo Przyjaciół Chełmży ; Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa, 2010.
2. Chełmża wczoraj i dziś : album / [zespół red. Piotr Birecki, Dariusz Meller, Marcin Seroczyński]. - Chełmża ; Wąbrzeźno : Wydawnictwo Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, 2009.
3. Chełmża ze starej fotografii = Chełmża in the old pictures = Chełmża auf altem Foto / [opisy zdjęć Dariusz Meller, Leszek Pachoń]. - Chełmża : Black Ball ; na zlec. Zarządu Miasta, cop. 1998.
4. Jubileusz 25-lecia NSZZ "Solidarność" w Cukrowni Chełmża : Chełmża, 10-19 IX 2005 / [oprac. tekstu i red. Dariusz Meller ; zdjęcia Kazimierz Pająk]. - Chełmża : NSZZ "Solidarność" Cukrowni Chełmża, 2005.
5. Krótko historia Chełmży : (łod pirszych poczunktów do dzisioj) / Dariusz Meller. - Chełmża : Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, 2004.
6. NSZZ "Solidarność" Cukrowni Chełmża w latach 1980-2002 / Dariusz Meller. - Chełmża : NSZZ "Solidarność" Cukrowni Chełmża, 2003.
7. Słownik biograficzny Chełmży i okolic. Z. 1 / pod red. Dariusza Mellera ; Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Prejsa w Chełmży. - Toruń : Wydawnictwo Adam Marszałek, cop. 2001.
8. Słownik gwary używanej w Chełmży i okolicach : (tzw. gwara chełmińska) / Dariusz Meller. - Chełmża : Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, 2002.
9. Słownik gwary używanej w Chełmży i okolicach : (tzw. gwara chełmińska) / Dariusz Meller. - Wyd. 2. popr. i uzup. - Chełmża ; Toruń : Pracownia Sztuk Plastycznych, 2015.
10. Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" w Chełmży w latach 1895-1939 / Dariusz Meller. - Chełmża : Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa, 2005.

Drugie wydanie "Słownika gwary używanej w Chełmży i okolicach" dowodzi dużego zapotrzebowania i popularności wśród czytelników książek o tematyce lokalnej.

Wydanie jest oczywiście poprawione i rozszerzone.

Znajduję się w nim wyjaśnienia takich słów jak glatataja, błagi, cwancyk, materklosy, hobok, dyduch, szpur, czy sztechel.

Właściwy słownik poprzedza rozdział poświęcony charakterystyce gwary chełmińskiej.

Przeczytać w nim można między innymi o charakterystycznym dla mieszkańców ziemi chełmińskiej wyrazie "jo".

Należy docenić olbrzymią rolę autora w popularyzacji miejscowej gwary i w podkreślaniu jej cennych walorów dla ochrony ogólnonarodowego polskiego dziedzictwa kulturowego.

Opisane w słowniku słowa były jeszcze niedawno - w pokoleniu naszych dziadków - w powszechnym i codziennym użyciu.

Dzięki słownikowi możemy zachować pamięć o mowie naszych rodziców i przywołać wspomnienia o przeszłości naszych rodzin.

Zasługą autora jest ożywienie zainteresowania gwarą chełmińską i znalezienie dla niej miejsca nawet na łamach chełmżyńskiej prasy lokalnej.

Słownik ma układ alfabetyczny.

Zawiera blisko 2000 haseł.

Uzupełnia go obszerna bibliografia.

Michał Bogusław Ruttich - obrońca mowy polskiej

 

Michał Bogusław Ruttich

1686 1729

pastor luterański

profesor języka polskiego

Michał Bogusław Ruttich urodził się w Wilnie.

Jego ojciec był aptekarzem i luteraninem.

Studiował w Halle filologię i teologię.

Poznał język arabski.

W 1714 roku osiadł w Toruniu.

Miedzy 1714 a 1718 roku był profesorem Gimnazjum Akademickiego w Toruniu.

Był lektorem języka polskiego.

W 1714 roku ogłosił drukiem afisz zapowiadający rozpoczęcie nauczania języka polskiego w gimnazjum.

Plakat zawierał pochwałę języka polskiego.

Ruttich uważał go za swój język macierzysty.

Później poświęcił się jednak karierze duchownego protestanckiego.

Był pastorem i kaznodzieją języka polskiego w kościele św. Jerzego i u Najświętszej Panny Marii.

Mimo, iż był Polakiem i kaznodzieją języka polskiego był cenioną i wyróżniającą się postacią wśród toruńskich luteran.

To on udzielił ostatniej pociechy religijnej burmistrzowi Johannowi Gottfriedowi Rösnerowi przed egzekucją po tumulcie toruńskim.

To on był ostatnim protestanckim duchownym, który wygłosił kazanie w kościele Najświętszej Panny Marii zanim przejęli go katolicy w 1724 roku.

Z tego też powodu tragiczny spór Michała Rutticha z gminą luterańską i władzami miasta budzi zaskoczenie swoją gwałtownością.

Ruttich przeciwstawił się anachronicznym przepisom miejskim dyskryminującym język polski, w sytuacji gdy coraz więcej luteran toruńskich nie znało języka niemieckiego.

Michał Bogusław Ruttich już w 1718 roku wprowadził w ewangelickim kościele św. Jerzego na Chełmińskim Przedmieściu zwyczaj śpiewania pieśni kościelnych w języku polskim.

W maju 1728 roku na żądanie rodziny zmarłego polskiego luteranina ze Starego Miasta odprawił ceremonię pogrzebową w języku polskim, a nie niemieckim - na co zresztą uzyskał zgodę burmistrza.

Spotkał się jednak z gorszącą reakcją pastorów niemieckich, którzy zaczęli jednocześnie odprawiać ceremonię pogrzebową w języku niemieckim.

Spór toczył się dalej przed radą miejską, która złożona z niemieckich patrycjuszy, wypowiedziała się przeciwko językowi polskiemu.

Pastor Ruttich stał się obiektem nagonki ze strony swych protestanckich kolegów.

Był izolowany i osamotniony w swym środowisku.

W czerwcu 1728 roku Ruttich zrzekł się urzędu pastora.

W lutym 1729 roku odebrał sobie życie strzelając z pistoletu w serce.

Ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu

Afisz o podjęciu nauczania języka polskiego przez profesora toruńskiego gimnazjum Michała Bogusława Rutticha

Właśnie dobrze Mędrcy, człowieka na świat bez mowy, bez rozumu y bez rozsądku wychodzącego, do iedney gołey, na ktorey nic nie odmalowano, przyrownywaią tablicy.

Same bowiem nas uczy doświadczenie, że to wszystko w następuiących leciech pęzlem niby wychowania, nauk y ćwiczenia na człowieku wyrażono być musi.

Malarz sztuczny chcąc wyśmienity wystawić obraz, wytworny aby naprzód wyrysował grunt, nadewszytko pilne dokłada staranie, tenże potym rożnymi zdobi farbami.

Niebłądzę kiedy na tablicy młodości człowieczey mowę y wymowę swoyską za pierwszy pokładam grunt, który rozumieiąc, nietylko wszelkiey rostropności y nauki, z obcowania ludzkiego sam nabyć ; ale tez y czasu swego drugim nie bez pożytku udzielić może.

Grunt im czystszy, tym piękniejsze uda się malowanie ; lecz toby się nie stosowało do mowy, o którey wiadomo, iż każda iuż nie swoiskiey czystości, ale raczey w przymieszaniu cudzych ięzyków osobliwą nieiakąś szuka ozdobę: Włoch Łaciną, Francuz Polską, Niemiec Łacińską y Francuską, Polak tudzież Łacińską y Francuską swoie nadziewaią mowy.

Nie zboczę przecie z prawdy, twierdząc, iż każda mowa im samo przez się czystsza, tym doskonalszą chlubić się może ozdobą.

Żeby Malarz wyraziwszy na obrazie piękną Polską głowę, czuprynę y uszy, oney zaś Niemiecki kołnierz, suknię y szpadę przymalował, izaliby niekażdy to za szpetno y nieprzystoyno poczytał?

Tak właśnie miasto mniemaney ozdoby, obcymi tym wiecey Polski ięzyk plugawim słowy.

Luboć tedy choroba ta, nie tylko w Polską, ale tez y inne wnęciła się mowy, iednakże maiąc przed sobą wielu przykładów, całego Bractwa abo Towarzystwa uczonych ludzi we Francyi y Niemczech, do oczyscienia y zdobienia ięzyków swych iedynie postanowionych; tegoż szczęścia y Polskiey naszey sprzyiamy mowie.

Nacoż nam hoynymi we wszelkich słowach opływaiąc dostatkami, u cudzych się zapożyczać! abo nie toż samo czyni obraz Polski co konterfet Francuski? czemu związek Polski nie ma być ważny, iak Colligatia Łacińska y Aliancia Francuska?

Że Polska mowa sama przez się w gładkości, ludzkości y osobliwey swey wrodzoney powadze, żadnym obcym przyczyny nie ma ustępować ięzykom każdy wytwornych Polskich czytaiąc Mówców, z doświadczenia tego przyznać musi.

To wszystko obszerniey, poszczęśliwie skończoney Introdukcyi, we dwuch osobliwych Kolegiach, które z Łacińska Fundamentale & Practicum nazywaią, pokaże się.

Do tych młódź Toruńską na dzień 23. Miesiąca Kwietnia od godziny XI. aż d. XII. zaprasza.

Oznamiono w Toruniu w Niedzielę III po Wielkieynocy. Roku MDCCXIV.

Michał Bogusław Ruttich,
Prof. Publ. Extr.

POLECANA LITERATURA

Stanisław Salmonowicz

Tragiczny spór Michała Bogusława Rutticha. Z dziejów walki o język polski w Toruniu w początkach XVIII w.

Zapiski Historyczne
Tom 35 - 1970 - zeszyt 1, s. 37-50

Sygnatura SIRr II/3-1970a

Janina Przybyłowa

Profesor Ruttich i jego miłość do mowy polskiej

Gazeta Toruńska, 1956, nr 191

Sygnatura KM 01370

Stanisław Salmonowicz

Ruttich Michał Bogusław (1686-1729)

Polski Słownik Biograficzny
Tom 33, s. 261-262

Sygnatura XVIa/1-t.33

Zygmunt Mocarski

Plakat prof. Rutticha z 1714 r.

Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu
Tom 7, 1923, nr 2 i 3, s. 38-43

Sygnatura SIRr II/3-1923-1926

Stanisław Salmonowicz

Michał Bogusław Ruttich (1686-1729)
pastor, lingwista, miłośnik języka polskiego

W: Wybitni ludzie dawnego Torunia
s. 117-122

Sygnatura SIRr IIIA/3a

Stanisław Salmonowicz

Michał Bogusław Ruttich (1686-1729)
pastor i miłośnik języka polskiego

W: Wybitni Pomorzanie XVIII wieku
s. 168-172

Sygnatura SIRr IIIA/4d

Jan Rybiński - poeta z Barcina - 1565-1621

 

Jan Rybiński był synem imigranta z Moraw, który z innymi braćmi czeskimi musiał opuścić swój kraj.

Urodził się w 1565 roku w Barcinie.

Ukończył Gimnazjum Akademickie w Gdańsku.

Studiował w Wittenberdze i Heidelbergu.

Pierwszy raz Jan Rybiński zamieszkał w Toruniu w 1585 roku, jako profesor Gimnazjum Akademickiego.

Między 1589-1592 roku był profesorem w Gimnazjum Akademickim w Gdańsku.

Był pierwszym na Pomorzu nauczycielem języka polskiego.

Promował twórczość Jana Kochanowskiego i Mikołaja Reja.

Ponownie przybył do Torunia w 1592 roku.

Objął wówczas lukratywne stanowisko sekretarza Rady Miejskiej.

Praca ta sprawiła, że utrzymywał ożywione kontakty z dworem królewskim i dworami magnackimi.

Większość czasu spędzał w Warszawie, uzyskując nawet tytuł sekretarza królewskiego.

W Toruniu napisał swe najważniejsze utwory poetyckie.

Jednak już w 1594 roku opuścił nasze miasto.

Jana Rybinskiego Gęśli Roznorymych Księga I, Torun 1593.
Zakład Narodowy im. Ossolińskich XVI.Qu.2740.
Źródło: Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa

Przejściowo zarządzał majątkami Bonin i Szabdy starosty radzyńskiego Jana Dąbrowskiego, położonymi w powiecie lubawskim i brodnickim.

Przebywał kolejno na dworach największych magnatów Rzeczypospolitej: Ostrorogów, Zamoyskich, Leszczyńskich, Sapiehów, Radziwiłłów.

Uzyskał tytuł królewskiego poety oraz nobilitację szlachecką.

Tworzył wiersze w języku polskim i łacińskim.

Stopniowo porzuca łacinę.

Był pierwszym poetą pomorskim tworzącym w języku polskim.

Wiele z jego utworów wydrukowano w Toruniu:

• 1583 - Wiersze żałobliwe - drukarz Melchior Nering
• 1592 - Hodoeporicum liber I - drukarz Andrzej Koteniusz (zbiór 14 elegii łacińskich)
• 1593 - Gęśli różnorymych ksiega I - drukarz Andrzej Koteniusz
• 1599 - Wiosna - drukarz Andrzej Koteniusz (sielanka)
• 1600 - Witanie - drukarz Andrzej Koteniusz (utwór sceniczny)

Zmarł około 1621 roku.

Jan Rybiński cieszył się uznaniem współczesnych, niestety został zapomniany przez potomnych.

W Książnicy Kopernikańskiej dostępne są następujące utwory Jana Rybińskiego:

1. Concentvs Hortensis Mvsarvm Congratvlantivm solennitati Nuptiarum [...] Domini M. Hvlderici Schoberi, Scholae ciuilis Turoniensis Conrectoris, Sponsi, Et [...] Virginis Evae [...] Dn. Doctoris Melchioris Pyrnesij [...] Medici & Physici Turoniensis, relictae filiae, Sponsae / Conscriptus a Ioanne Cupio, Ph. & Med. Doctore, ex Insula Mariana. - Torvnii Borvssorvm : excudebat Andreas Cotenius, 1592. - STARODRUK[spacer height="20px"]
2. De linguarum in genere tum Polonicae seorsim praestantia et utilitate Oratio ... / Jan Rybiński - Dantisci : J. Rhode, 1589. - MIKROFILM[spacer height="20px"]
3. Gęśli różnorymnych księga 1 / Jan Rybiński - Toruń : A. Cotenius, 1593. - MIKROFILM[spacer height="20px"]
4. Jana Rybińskiego "Gęśli roznorymych Księga I" / [posłowie Alojzy Tujakowski]. - Toruń : Zakłady Graficzne, 1969.[spacer height="20px"]
5. Jana Rybińskiego "Gęśli różnorymych księga I" / Zbigniew Nowak i Anna Świderska. - Gdańsk : Gdańskie Towarzystwo Naukowe, 1958.[spacer height="20px"]
6. Księga elegii podróżnych / Jan Rybiński ; przekł. Elwira Buszewicz ; wstęp i oprac. Elwira Buszewicz, Wojciech Ryczek ; Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2015.[spacer height="20px"]
7. Ku czci Jaśnie Wielmożnemu Panu, Panu Lwowi Sapieże, Canclerzowi wielkiemu W. Księ: Litewskiego, Mohilewskiemu, Parnawskiemu... Staroście, Nauk wysokich Mecaenasowi znamienitemu. - w Wilnie : drukował Jakub Markowicz, 1607. - STARODRUK[spacer height="20px"]
8. Mowa... Rybinskiego biskupa Kujawskiego y pomorskiego, na sessyi d. 16 lutego r. 1789 miana. - Warszawa : Druk. Nadworney, 1769. - STARODRUK[spacer height="20px"]
9. Wiersze polskie / Jan Rybiński ; oprac. Zbigniew Nowak i Anna Świderska. - Gdańsk ; Poznań : Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Oddział, 1968.[spacer height="20px"]
10. Wiersze żałobliwe, A przytym statecznie acz krotko opisuiące żywot, y sprawy zacne, rychłozmarłego [...] Pana Jana Hrabie z Ostroroga [...] : Przy końcu przydane iest [..] Małżonki iego, tuż w kilka godzin po nim [...] zmarłey, godne zalecenie / [Jan Rybinski]. - W Toruniu : Drukował Melchior Neringk, 1583. - STARODRUK[spacer height="20px"]
11. Wiosna / Jan Rybiński ; transkr., koment. i słowniczek Maria Frankowska. - Toruń : Towarzystwo Bibliofilów im. J. Lelewela, 2006.

POLECANA LITERATURA

Zbigniew Nowak

Rybiński (Ribinius, Ryba) Jan

Polski Słownik Biograficzny
Tom 33, zeszyt 3, s. 329-331

Sygnatura SIRi XVIa/1-t.33

Hasło: Rybiński Jan

Bibliografia Literatury Polskiej
Nowy Korbut
Tom 3, N-Ż, s. 190-192

Sygnatura SIRi Vb/4-t.3

Izabela Teresińska

Rybiński Jan

Dawni pisarze polscy
Tom 3, s. 395- 396

Sygnatura SIRi XVIa/LP-24c

Anna Krzewińska

Jan Rybiński

Wybitni lidzie dawnego Torunia
s. 57-62

Sygnatura SIRr IIIA/3a

Zbigniew Nowak

Jan Rybiński. Zapomniany poeta pomorski doby Odrodzenia.

Pamiętnik Literacki
Rocznik 52, 1961, zeszyt 4, s. 321-371

Sygnatura MAG 03929-52/2

Alojzy Tujakowski

Jan Rybiński - poeta dawnego Torunia

W: Jana Rybińskiego Gęśli roznorymych Księga I
Toruń 1969

Sygnatura SIRr XXXIIb/7

Zbigniew Nowak, Anna Swiderska

Jana Rybińskiego "Gęśli różnorymnych księga I"

Gdańsk 1958

Sygnatura SIRr XXXIIa/5

Maria Frankowska

"Wiosna kwieciorodna" czyli o sielance Jana Rybińskiego

W: Jan Rybiński, Wiosna, Toruń 2006
s. 19-28

Sygnatura SIRr XXXc/16

Zbigniew Nowak, Anna Świderska

Wstęp

W: Jan Rybiński, Wiersze Polskie, Gdańsk 1968
s. VII-XCVIII

Sygnatura MAG 89847