Pierwsza książka Torunia

 

Erazm Gliczner

Assertationes aliquot breues ac dilucidae pro baptismo infantium testimoniis veterum Patrum roboratae contra catabaptismum in Polonia, iam etiam proh dolor exortum

miejsce wydania: Excvsvm Toroniae
nazwa wydawcy/drukarza: [s.n.] 
data wydania: 1569

objętość: [59] k., format: 4 °

Dział Zbiorów Specjalnych WBP-KK
Sygnatura 103919

Najstarsza książka wydana w Toruniu w 1569 roku została wydrukowana przez Stanisława (Stenczel) Worffschauffla.

Co ciekawe jego prawdziwe nazwisko brzmiało Reiss - Worffschauffel to przezwisko oznaczające wiejaczkę - szuflę do przesiewania zboża.

Stenczel Worffschauffel przybył do Torunia z Lipska.

Drukarnia Worffschauffla działała w Toruniu zaledwie jeden rok.

W tym czasie wytłoczył on sześć druków - wszystkie z datą 1569.

Na pierwszej swej książce drukarz nie wymienił swego nazwiska.

Na pozostałych przedstawiał się: " Bey Stenczel Worffschauffel"

Zamkniecie drukarni Worffschauffla zwiazane było z procesem jaki przegrał on z Erazmem Glicznerem o zwrot 100 florenów, które otrzymał na uruchomienie działalności.

Musiał więc zwrócić dług w naturze w postaci prasy i czcionek.

Erazm Gliczner zabrał prasę i czcionki ze sobą do Grodziska Wielkopolskiego.

Po 1569 nie było w Toruniu drukarni aż do 1581 roku.

Paradoksalnie, drukarnie uruchomił na nowo Melchior Nering, który przeniósł się do Torunia właśnie z rzeczonego Grodziska.

Więcej o Stenczlu Worffschaufflu przeczytać można u Zygmunta Mocarskiego oraz u Alodii Kaweckiej-Gryczowej i Krystyny Korotajowej.

Zygmunt Mocarski

Książka w Toruniu do roku 1793

Zarys dziejów

Toruń 1934

Sygnatura SIRr XXXVe/8

Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku

Tom4: Pomorze

Oprac.: Alodia Kawecka-Gryczowa, Krystyna Korotajowa

Wrocław-Warszawa-Kraków 1962

Sygnatura SIRi Ib/4t.4

 

Erazm Gliczner autor pierwszej wydanej w Toruniu książki to ta sama osoba, która wyłożyła 100 florenów na uruchomienie drukarni, i której Stenczel Worffschauffel po przegranym procesie musiał oddac prasę i czcionki.

Erazm Gliczner (1535 - 1603) urodził się w Żninie w czysto polskiej rodzinie mieszczańskiej.

Już za młodu przyjął naukę Marcina Lutra.

Pracował początkowo jako guwerner u książąt Słuckich na Litwie.

W 1558 roku opublikował w Krakowie pierwszy traktat pedagogiczny w języku polskim: "Książki o wychowaniu dzieci barzo pożyteczne i potrzebne, z których rodziny ku wychowaniu dzieci swych naukę dołożną wyczerpnąć mogą".

Swoją karierę związał Gliczner jednak z kościołem luterańskim.

W 1566 roku objął funkcję superintendenta - najwyższe stanowisko w polskim luteranizmie.

Poświęcił się umacnianiu więzi między luteranami narodowości polskiej (Wielkopolska) i narodowości niemieckiej (Pomorze).

Wiele robił również dla łagodzenia sporów między różnowiercami: luteranami, kalwinistami i  braćmi czeskimi.

W latach 1567-1569 przebywał w Toruniu, pełniąc funkcję kaznodziei przy kościele Najświętszej Maryi Panny.

Wydał wówczas w drukarni Worffschauffla kancjonał, katechizm większy i katechizm mniejszy.

Spraw religijnych dotyczył również pierwszy toruński druk "Assertationes aliquot breues ac dilucidae pro baptismo infantium ...".

W pracy tej wystąpił Erazm Gliczner przeciwko szerzącemu się anabaptyzmowi.

Powołując się na liczne pisma Ojców Kościoła przeciwstawiał się nowochrzczeńcom i bronił idei chrztu niemowląt.

Uważał, że łaska chrztu i jej owoce nie mogą być odjęte dzieciom - i nie jest to wymysł tylko papistów, ale powszechne zdanie wczesnochrześcijańskich teologów.

Po opuszczeniu Torunia Glinczer przeniósł się na 20 lat do Grodziska Wielkopolskiego.

Utworzył tu szkołę i drukarnię, uruchomił kursy teologiczne.

Walnie przyczynił się do zawarcia w 1570 roku "ugody sandomierskiej" między różnowiercami.

Gdy w 1587 roku jego protektor Jan Ostroróg przeszedł na katolicyzm, rozwój gminy luterańskiej gwałtownie się załamał.

Gliczner musiał opuścić Grodzisk.

Zmarł w Brodnicy.

Więcej o Erazmie Glicznerze można przeczytać u Henryka Barycza i Tadeusza Grabowskiego.

Gliczner Erazm (1535-1603)

Henryk Barycz

Polski Słownik Biograficzny

Tom VIII/1 - Zeszyt 36
s. 50 - 52
Wrocław-Kraków-Warszawa 1959

Sygnatura SIRi XVIa/1-t.8

Literatura Luterska w Polsce Wieku XVI
1530 - 1630

Tadeusz Grabowski

Poznań 1920

Sygnatura MAG TN 6868

 

Współcześnie Erazm Gliczner znany jest jako prekursor polskiej pedagogiki.

Jego poglądy na tle ówczesnych czasów były nowatorskie i humanistyczne.

Choć oczywiście można w jego poradniku dla rodziców odnaleźć fragmenty, które dzisiaj mogą jedne śmieszyć, inne szokować.

Poniższe cytaty pochodzą z wydania XIX-wiecznego (przez XVI-wieczną czcionkę naprawdę trudno przebrnąć):

Erazm Gliczner, Książki o wychowaniu dzieci, wstęp Władysław Wisłocki, Kraków 1876.

Rozdział – Jako szkodliwa rzecz jest ojcowi, z nieforemną a podejrzaną białą głową mieć dzieci

„Przeto tedy ociec każdy mając wolą a pragnąc tego, aby po sobie potomstwo święte a czyste zostawił, syny jakie poczciwe, sławne, na świat wydał, ma tego z obydwu stron przystrzegać a to ustawicznie na umyśle mieć, aby się nie ku leda jakiej białej głowie wdawał a nie z każdą, co niewiasta jest, towarzystwa a składu miał; małżeństwa też jedno z cnotliwą i z dobrego domu, i o którejby żadnych rymów nie tworzono, zaczynania nie opiewano, albo klatek nie pleciono, aby nie staczał.”
(s. 7)

Rozdział – Nic inszego więcej dziecięcia nie psuje, jako wielkie kochanie a pieszczenie

„Miedzy inszem złem wychowanim, z którem się rodzicowie, około dziecięcia obchodząc, dają znać, niepodlejsza jest zaraza a skaza, jako wielkie kochanie a pieszczenie : gdy według onej przypowieści dziecię ma się u ojca by pączek w maśle, nic nie ucierpi, nic nie uzna, jedno zawsze by w uwinieniu a w subtelnem jakiem ułożeniu leży, gdzie nie dopuszczą mu nic począć, niczego się tknąć, ani do żadnej rzeczy rzucić, jedno w rozkoszy, w delicyach, w długiem dosypianiu, nie spuszczając z rąk ani z łona składając onego, u siebie mają.”
(s. 38)

Rozdział – Jako tego potrzeba, aby rodzicy syny swe karali, ale z baczeniem a nie z wielkim gniewem

„Jako tedy, gdy źrzebca, dopiro onego wziąwszy z pastwiska, dobrzy gospodarze osiadając, kloc jemu włóczyć przyprawują, aby się ciągnąć i na sobie ludzi nosić przyłożył i nauczył : tak też rodzicy z swemi dziećmi obchodzić się mają, żeby dobremi były, statecznemi, a nie barzo wierzgały albo nie miotały, mają ich podczas wzbierać rózgą albo prętem jakim inszym.
Bo jako koń, gdy nań uzdy nie włożą, czem go też nie zatną, albo trochę ostrogą nie zabodą, bestwieje i miota się, tak dzieci, gdy ich ociec albo matka nie powściąga a chłostą jaką nie hamuje, dobrze na głowie nie jeżdżą, i owszem rogi na nich rosną.”
(s.50-51)

 

Podcast - O książce: Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków

 Dział Informacyjno-Bibliograficzny Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej - Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu zaprasza Państwa do wysłuchania 7 odcinka naszego podcastu "Biblioteka Kujaw i Pomorza".

Podcast poświęcony jest najciekawszym książkom dotyczącym Kujaw i Pomorza.

Dziś polecamy Państwu książkę "Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków".

Celem książki jest przedstawienie w sposób skondensowany i przystępny dziejów ewangelicyzmu na Kujawach, Pomorzu, ziemi dobrzyńskiej, michałowskiej i lubawskiej, która historycznie była związana z naszym regionem. 

Tom podsumowuje wiedzą na temat dziejów ewangelicyzmu, ale zawiera również szereg nowych ustaleń, zwłaszcza jeśli chodzi o dzieje lokalne. 

Tom jest zbiorem studiów przygotowanych przez autorów od dawna zajmujących się zagadnieniami narodowymi i wyznaniowymi.

Prezentowany tom przybliża czytelnikom ponad 500-letnie dzieje lokalnego protestantyzmu i wpływ, jaki jego wyznawcy wywarli na rozwój i dzieje regionu na przestrzeni pięciu stuleci.

Życzymy przyjemnego słuchania.

 

Transkrypcja podcastu

PODCAST

 O książce: Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków

 Dzień dobry

Zapraszam Państwa do wysłuchania kolejnego odcinka podcastu „Biblioteka Kujaw i Pomorza”, który poświęcony jest najciekawszym książkom dotyczącym regionu kujawsko-pomorskiego.

Nazywam się Grzegorz Barecki i jestem pracownikiem Działu Informacyjno-Bibliograficznego Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu.

 Dział ten zajmuje się między innymi:

·         pieczą nad księgozbiorem regionalnym,

·         udostępnianiem książek i czasopism z terenu Kujaw i Pomorza,

·         udzielaniem informacji o naszym regionie.

W Informatorium zgromadziliśmy kilka tysięcy książek i czasopism poświęconych regionowi kujawsko-pomorskiemu.

Na dzisiejszym spotkaniu chciałbym polecić Państwu książkę „Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków” pod redakcją prof. Jarosława Kłaczkowa.

Książka ukazała się w 2020 roku nakładem Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. 

Publikacja książki zbiegła się z 500 rocznicą wittenberskiego wystąpienia Marcina Lutra 31 października 1517 roku. 

Reformacja bardzo szybko zaczęła zyskiwać zwolenników w Prusach Królewskich, które stały się jednym z najważniejszych ośrodków luteranizmu i kalwinizmu na ziemiach polskich.

W samym Toruniu ludność protestancka przeważała wśród mieszkańców przez 4 stulecia do 1920 roku.

W okresie tym burmistrzowie miasta byli wyłącznie wyznania ewangelickiego. 

Celem książki „Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków” było przedstawienie w sposób skondensowany i przystępny dziejów ewangelicyzmu na Kujawach, Pomorzu, ziemi dobrzyńskiej, michałowskiej i lubawskiej, która historycznie była związana z naszym regionem.

Tom podsumowuje wiedzą na temat dziejów ewangelicyzmu, ale zawiera również szereg nowych ustaleń, zwłaszcza jeśli chodzi o dzieje lokalne.

Tom jest zbiorem studiów przygotowanych przez autorów od dawna zajmujących się zagadnieniami narodowymi i wyznaniowymi.

Opracowanie podzielone jest na 6 części i 13 rozdziałów

Część 1 - Ewangelicy na Kujawach

·         Marek Romaniuk – Ewangelicy w Bydgoszczy

·         Tomasz Łaszkiewicz – Ewangelicy w Inowrocławiu

·         Tomasz Dziki – Ewangelicy we Włocławku w okresie zaborów (1793-1918) i w Drugiej Rzeczpospolitej (1918-1939)

·         Tomasz Krzemiński – Protestanci na Kujawach wschodnich od XVI do połowy XX wieku

 Część 2 - Ewangelicy na ziemi chełmińskiej

     Jerzy Domasłowski – Ewangelicy w Grudziądzu

·         Jarosław Kłaczkow – Ewangelicy w Toruniu na przestrzeni wieków

Część 3 - Ewangelicy na ziemi dobrzyńskiej

·         Jarosław Anuszewski, Piotr Gałkowski – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Lipnie

·         Jarosław Anuszewski, Piotr Gałkowski – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Rypinie 

Część 4 - Ewangelicy na ziemi lubawskiej i michałowskiej

·         Michał Dzimira – Ewangelicy w Brodnicy i w Lidzbarku – zarys dziejów

·         Andrzej Korecki – Ewangelicy na ziemi lubawskiej

Część 5 - Ewangelicy w ujęciu archiwalno-statystycznym

·         Mateusz Superczyński – Parafia ewangelicka w Chełmnie i jej spuścizna aktowa

·         Agnieszka Zielińska – Ewangelicy w miastach regionu kujawsko-pomorskiego XVI-XX wieku w ujęciu statystycznym

Część 6 - Architektura ewangelicka

·         Piotr Birecki – Ewangelicka architektura i sztuka w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków

 

Dr Marek Romaniuk z Archiwum Państwowego w Bydgoszczy w rozdziale „Ewangelicy w Bydgoszczy” przybliżył dzieje protestantów w tym mieście.

 Do końca I Rzeczypospolitej w Bydgoszczy dominowała ludność wyznania rzymskokatolickiego.

 I rozbiór Polski i włączenie Bydgoszczy do Królestwa Prus w 1772 roku przyniosły napływ do miasta ludności niemieckiej, zazwyczaj protestanckiej.

 W 1787 roku uroczyście poświęcono nowowybudowany ewangelicki kościół farny, zlokalizowany na miejscu dzisiejszej hali targowej przy ul Podwale.

 Już w 1816 roku ewangelicy stanowili 60 % ludności miasta i byli w znacznej większości Niemcami.

Bardzo ważnym wydarzeniem dla Królestwa Prus było zjednoczenie dwóch wyznań protestanckich: luterańskiego (augsburskiego ) i kalwińskiego (reformowanego).

 W 1817 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III utworzył Ewangelicki Kościół Unijny.

 W 1876 roku w Bydgoszczy zakończono budowę okazałego kościoła ewangelickiego pw. Pawła Apostoła (Pauluskirche), który stanął na reprezentacyjnym miejscu przy Placu Wolności.

 W Bydgoszczy powstawały kościoły ewangelickie, np.: Christuskirche przy ul Warszawskiej, Kreuzkirche przy pl. Kościeleckich, kościoły na Małych Bartodziejach, na Szwederowie, Wilczaku, Czyżkówku, na Okolu.

 W sumie było ich aż 9.

 W okresie zaborów bydgoszczanie narodowości niemieckiej stanowili zdecydowaną większość wśród ludności miasta.

 Niemcy, z reguły ewangelicy, najczęściej związani z Kościołem Ewangelicko-Unijnym, byli większością religijną.

 W przededniu powroty Bydgoszczy do Polski miasto zamieszkiwało tylko 20 % Polaków.

 Tak wielka przewaga liczebna Niemców była skutkiem niemieckiej polityki germanizacyjnej i osadnictwa.

 Po zakończeniu I wojny światowej Niemcy zaczęli masowo opuszczać Bydgoszcz.

 Już w 1921 roku liczba ewangelików spadła tylko do 30 %, a katolików wzrosła do blisko 70 %.

 Nadal zdecydowana większość protestantów była narodowości niemieckiej i skupiała się w Kościele Ewangelicko-Unijnym.

Antypolska postawa pastorów niemieckich sprawiła, że Julius Assmann został we wrześniu 1939 roku internowany przez władze polskie i poprowadzony w tzw. marszu na Łowicz.

 W czasie marszu zaginął, a jego zwłoki odnaleziono w grudniu koło Kutna.

 Drugi pastor Richard Kutzer został aresztowany w trakcie wydarzeń bydgoskich 3 września 1939 i rozstrzelany.

 W Bydgoszczy powstała także parafia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, którego członkami były osoby przybyłe z terenów zaboru rosyjskiego i austriackiego, oraz ze Śląska Cieszyńskiego.

 Kościół Ewangelicko-Augsburski w II Rzeczypospolitej w 40 % składał się z polskich ewangelików.

Obecnie siedzibą parafii ewangelicko-augsburskiej jest Kościół Zbawiciela (Christuskirche) przy ul. Warszawskiej.

 

Prof. Tomasz Łaszkiewicz z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk w rozdziale „Ewangelicy w Inowrocławiu” przybliżył dzieje protestantów w tym mieście.

 Reformacja w XVI wieku ominęła Inowrocław, który jako miasto królewskie nie mógł jej sprzyjać, gdyż wyraźnie zabraniały tego edykty królewskie.

Podobnie więc jak w Bydgoszczy obecność ewangelików związana jest z I zaborem pruskim w 1772 roku, który przyniósł napływ ludności niemieckiej.

 Również tutaj ewangelicy skupiali się w pruskim Kościele Ewangelicko-Unijnym na czele którego stał pruski monarcha.

W zamyśle władz pruskich Kościół unijny miał wspierać proces budowy państwa.

 W 1818 roku uruchomiono w Inowrocławiu parafię ewangelicką.

 Podobnie jak w Bydgoszczy ludność ewangelicką na terenie Inowrocławia można utożsamiać w 2 połowie XIX wieku z ludnością niemiecką.

 Koloniści niemieccy łatwo ulegali rozwijającemu się od czasów Bismarcka nacjonalizmowi, który wyrażał się w polityce germanizacyjnej.

 Kościół Ewangelicko-Unijny stał się oparciem dla polityki germanizacyjnej państwa.

 Na gruncie wyznaniowym odbiciem konfliktu narodowego stała się polityka Kulturkampfu.

 Po przegranej przez Niemcy I wojnie światowej nastąpił masowy odpływ Niemców z Inowrocławia.

 Społeczność niemiecka zmniejszyła się prawie o 90 %.

 We wrześniu 1939 roku polska policja internowała niemieckiego pastora Johannesa Diestelkampa i wraz z setkami Niemców został poprowadzony w pieszym marszu w stronę Berezy Kartuskiej.

Już 9 września został oswobodzony przez oddziały Wehrmachtu w okolicach Łowicza.

 

Dr Tomasz Dziki z Polskiego Towarzystwa Historycznego w rozdziale „Ewangelicy we Włocławku w okresie zaborów (1793-1918) i w Drugiej Rzeczpospolitej (1918-1939) przybliżył dzieje protestantów w tym mieście.

 Początek osadnictwa niemieckiego we Włocławku przypada na rok 1793 i drugi zabór pruski.

 Do 1796 roku Włocławek stanowił prywatną własność biskupów i obowiązywał w nim zakaz osiedlania się innowierców.

 Również pod zaborem rosyjskim liczba ewangelickich osadników stale rosła i sięgnęła 11 % w 1906 roku.

W II Rzeczypospolitej udział procentowy ludności ewangelickiej spadł do 3 %,

 Formalnie ewangelicka parafia powstała we Włocławku w 1818 roku.

 Władze Królestwa Kongresowego przekazały im w 1821 roku drewniany katolicki kościół św. Wojciecha.

W 1881 roku został zastąpiony przez świątynię murowaną przy ul. Brzeskiej.

 W rozdziale przybliżono obszernie sylwetki i działalność pastorów Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego we Włocławku.

 

Prof. Tomasz Krzemiński z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk w rozdziale „Protestanci na Kujawach wschodnich od XVI do połowy XX wieku przybliżył dzieje ewangelików na tym obszarze.

 Kujawy stanowią bardzo ważny ewenement w dziejach polskiej reformacji XVI wieku.

 Na czele ruchu stanęli szlacheccy zwolennicy reformacji.

 Wśród nich najsłynniejszy był Rafał Leszczyński (1526-1592) wojewoda brzesko-kujawski i starosta radziejowski.

 Za jego sprawą Radziejów stał się centrum ruchu reformacyjnego na Kujawach.

 Leszczyński był sympatykiem kalwinizmu, ze swoich włości wypędzał katolickich księży, a grunty włączał do swojej domeny.

Za jego przykładem szła okoliczna szlachta.

 W 1551 ufundowano w Broniewie pierwszy kalwiński kościół na Kujawach.

W 1554 roku Leszczyński powołał kalwiński zbór w Radziejowie, na którego czele stanął pastor Andrzej Prażmowski, wychowanek Akademii Krakowskiej.

 W Radziejowie powstała też protestancka szkoła seminaryjna, przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej.

 Na obszarze Kujaw funkcjonowało w XVI wieku 21 wspólnot kalwińskich, braci czeskich, luterańskich i ariańskich.

Reformacja była jednak ruchem elitarnym, typowo szlacheckim.

Nie zakorzeniła się wśród chłopstwa, ani nawet wśród mieszczaństwa poza wielkimi miastami Prus Królewskich.

W 1595 roku Sejm nakazał różnowiercom zwrócić świątynie, które wcześniej należały do katolików.

 W 1615 roku podpalono i zburzono siedzibę parafii kalwińskiej w Radziejowie.

 W 1618  musiano zwrócić świątynię katolikom, wkrótce zlikwidowano też szkołę i seminarium.

 Tak zakończył się żywot radziejowskiego centrum ruchu reformacyjnego, które promieniowało na całe Kujawy, a nawet na całą Koronę.

 Po „potopie” szwedzkim w społeczeństwie szlacheckim ugruntowaniu uległy tendencje antyprotestanckie, a katolicyzm stał się integralną częścią kultury sarmatyzmu.

Od XVII wieku protestantyzm na Kujawach wiązał się już z chłopską kolonizacją olenderską, dokonywaną przez menonitów z Niderlandów, a później przez luteran z Niemiec.

 

Dr Jerzy Domasłowski z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w rozdziale „Ewangelicy w Grudziądzu – zarys dziejów” zaprezentował historię protestantów w tym mieście.

W XVI wieku reformacja odniosła duże sukcesy w Grudziądzu, czego wyrazem był przywilej Zygmunta Augusta z 1569 roku, który gwarantował wolność wyznania augsburskiego.

Już jednak w 1598 roku dekret Zygmunta III Wazy zmusił ewangelików do zwrócenia katolikom fary.

 Miejscem odprawiania nabożeństw stała się sala ratusza.

 Stosunki wyznaniowe w Grudziądzu zmieniły się zasadniczo po I rozbiorze Polski i przyłączeniu miasta do Królestwa Prus w 1772 roku.

W latach 1783-1784 na rynku wzniesiono kościół ewangelicki.

 Kościół Fryderykowski rozebrano, gdy w 1898 roku wybudowano nową neogotycką świątynie przy dzisiejszej ul. Mickiewicza.

 W XIX wieku katolicy stali się mniejszością.

Sytuacja ta zmieniła się po I wojnie światowej na skutek odpływu ludności niemieckiej.

 Jako, że Kościół Ewangelicko –Unijny postanowił nie przyjmować Polaków do swych parafii, polscy ewangelicy znaleźli miejsce w strukturach Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.

 W czasie okupacji niemieckiej wielu duchownych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego została przez okupantów zamordowanych.

 Obecnie siedzibą parafii ewangelickiej jest kościół pw. św. Jana.

 

Prof. Jarosław Kłaczkow z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w rozdziale „Ewangelicy w Toruniu na przestrzeni wieków” zaprezentował dzieje protestantów w tym mieście.

 W Toruniu reformacja powoli  zyskiwała od 1517 roku coraz więcej zwolenników.

 Jednak był to proces ewolucyjny ostrożnie kierowany przez władze miasta, które nie chciały utracić królewskich przywilejów.

 Pierwsze nabożeństwo z Komunią pod dwiema postaciami odprawiono w Toruniu dopiero 25 marca 1557 roku.

 Sytuację zmienił edykt Zygmunta Augusta z 28 grudnia 1558 roku, który ustanowił przywilej swobodnego głoszenia Słowa Bożego  przez kaznodziejów i swobodnego przyjmowania Ciała Pańskiego pod obiema postaciami.

Tak rozpoczął się okres 100 lat pełnej dominacji luteran w Toruniu.

 W głównych kościołach miasta odprawiano nabożeństwa ewangelickie (w katedrze św. Janów w ławie lewej, podczas gdy prawa pozostawała w rękach katolickich).

Nabożeństwa odprawiano w języku polskim i niemieckim.

 W luterańskiej parafii św. Jerzego msze odprawiano tylko po polsku.

Wielu duchownych było Polakami.

W mieście mieszkało wielu wybitnych ewangelickich teologów.

 Po potopie szwedzkim pozycja luteran zaczęła słabnąć, w Polsce zakazano konwersji z katolicyzmu na protestantyzm, a w Toruniu odebrano luteranom kościół św. Jakuba.

 Narastający konflikt osiągnął swoje apogeum w 1724 roku w wyniku tzw. tumultu toruńskiego.

 Tłum luteran zdemolował wówczas gmach kolegium jezuickiego.

 W efekcie na karę śmierci skazano burmistrza Johanna Gottfrieda Roesnera, za to, że nie zapobiegł rozruchom.

Ewangelicy utracili swój ostatni kościół Najświętszej Marii Panny.

 Nową świątynię zbudowano przy Rynku Staromiejskim w 1756 roku.

 W okresie zaboru pruskiego Ewangelicki Kościół Unijny skupiał około połowy mieszkańców Torunia.

W II Rzeczypospolitej katolicy stanowili już ponad 90 % mieszkańców, a protestanci tylko 5 %.

 Obok Ewangelickiego Kościoła Unijnego, w Toruniu powstała również parafia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.

 W czasie II wojny światowej wielu duchownych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego poniosło męczeńską śmierć z rąk niemieckiego okupanta.

 Po II wojnie światowej nastąpił kres funkcjonowania w Toruniu niemieckojęzycznych parafii ewangelickich.

W 1945 roku ewangelicko-unijny kościół przy Rynku Staromiejskim został przekazany przez władze wojewódzkie zakonowi jezuitów.

 Siedzibą parafii ewangelicko-augsburskiej stał się dawny kościół ewangelicko-reformowany (kalwiński) przy obecnej ul. Wały Sikorskiego, który otrzymał wezwanie św. Szczepana.

 

Jarosław Anuszewski i dr Piotr Gałkowski w rozdziale „Parafia Ewangelicko-Augsburska w Lipnie” zaprezentowali dzieje protestantów w powiecie lipnowskim.

 Już w XVII wieku odnotowano istnienie pierwszej osady olęderskiej we wsi Bógdopomóż Stary.

Od połowy XVIII wieku wzrasta napływ luterańskich chłopów z Niemiec, co nasiliło się po włączeniu ziemi dobrzyńskiej do Prus w wyniku II rozbioru.

W 1793 roku powstała parafia ewangelicka z siedzibą w Białowieżynie.

W 1806 roku wybudowano kościół w Lipnie.

Po 1815 roku w okresie zaboru rosyjskiego osadnictwo niemieckie zaczęło słabnąć.

 Rozwijało się za to szkolnictwo protestanckie.

 W latach trzydziestych XIX wieku parafie zamieszkiwało 16 tysięcy luteran.

 W 1867 roku powstał nowy kościół parafii ewangelickiej w Lipnie.

 W okresie międzywojennym narastało dążenie władz polskich do likwidacji szkół z niemieckim językiem wykładowym, co ludność protestancka odbierała jako szykany.

W styczniu 1945 roku znaczna część Niemców opuściła powiat lipnowski, uciekając przed armią radziecką.

W 1949 roku na terenie powiatu mieszkało tylko 286 ewangelików.

 W 1950 roku wznowiono nabożeństwa w kościele ewangelicko-augsburskim w Lipnie.

 

Jarosław Anuszewski i dr Piotr Gałkowski w rozdziale „Parafia Ewangelicko-Augsburska w Rypinie” zaprezentowali dzieje protestantów w powiecie rypińskim.

 Protestanccy osadnicy na prawie olęderskim pojawili się w powiecie rypińskim dopiero po potopie szwedzkim we wsi Głowińsk.

Osadnictwo niemieckie ewangelickie przybrało na sile w połowie XVIII wieku.

 W 1778 roku Michał Hieronim Podoski, właściciel dóbr rusinowskich, zezwolił ewangelikom ze wsi Michałki na zbudowanie własnego kościoła.

 Był to oficjalny początek istnienia parafii ewangelickiej w powiecie rypińskim.

 Po II rozbiorze Polski w 1793 roku, kiedy ziemia dobrzyńska znalazła się pod panowaniem pruskim, nastąpił bardzo silny napływ osadników niemieckich.

W XIX wieku osadnictwo niemieckie osłabło.

 Osadnikom oferowano grunty niezagospodarowane na ziemiach zabagnionych i lesistych.

 Parafię Michałki zamieszkiwało w 1869 roku 4884 parafian.

 Wraz ze starzeniem się kościoła w Michałkach, narastała potrzeba wybudowania nowej świątyni.

 W 1888 roku dokonano poświęcenia nowego kościoła ewangelicko-augsburskiego w Rypinie, który stał się siedzibą parafii Rypin-Michałki.

 Decydującą rolę w zachowaniu odrębności narodowej i wyznaniowej ludności niemieckiej odgrywało szkolnictwo.

Szkoły niemieckie były podziwiane przez Polaków, a nawet duchowieństwo katolickie,

 W 1937 roku w Michałkach wybudowano nowy kościół ewangelicki, a parafia oddzieliła się od parafii w Rypinie.

 Powstanie odrodzonego państwa polskiego w 1918 roku zmieniło położenie oświaty niemieckiej i postawiło ewangelików w obliczu konfliktu z Polakami.

Likwidowanie szkół z językiem niemieckim jako wkładowym, sprawiło, że w 1939 roku ewangelicy z zadowoleniem przyjęli wkroczenie wojsk niemieckich.

 W 1945 roku większość Niemców opuściła powiat rypiński, innych deportowano później.

 W grudniu 1949 roku na terenie powiatu zostało już tylko 341 osób.

 W 1953 roku ewangelikom zwrócono ich kościół i odbyło się pierwsze nabożeństwo po wojnie.

 

Dr Michał Dzimira w rozdziale „Ewangelicy w Brodnicy i w Lidzbarku – zarys dziejów” zaprezentował historie protestantów na ziemi michałowskiej.

 Reformacja dotarła na ziemię michałowską już w połowie XVI wieku za sprawą starosty brodnickiego Rafała Działyńskiego.

 W 1553 roku powstała gmina luterańska w Brodnicy.

 W 1559 roku Zygmunt August ogłosił wolność wyznania augsburskiego na terenie całych Prus Królewskich.

W Brodnicy funkcje pastora sprawował, cieszący się powszechnym uznaniem, Erazm Gliczner.

W latach 1604-1625 funkcje starosty brodnickiego sprawowała protestantka Anna Wazówna, siostra króla Zygmunta III Wazy.

 Widziano w niej głównego protektora i obrońcę reformacji w Polsce.

 Po jej śmierci nastąpiła ofensywa kontrreformacji.

 O sukcesach kontrreformacji świadczy fakt, że Lidzbark od połowy XVI wieku był praktycznie czysto katolicki.

 Po pierwszym rozbiorze protestantyzm stal się oficjalnie wyznaniem nowych władz pruskich.

W niedługim czasie zaczęły przybywać rzesze osadników z Niemiec.

 Liczba wiernych kościoła ewangelickiego zaczęła szybko wzrastać.

 Po powrocie ziemi michałowskiej do odrodzonej Polski w 1920 roku nastąpiło załamanie się ewangelicyzmu wraz z wyjazdem wielu protestantów do Niemiec.

 W 1945 roku wielu ewangelików uciekło w obawie przed nadchodzącą Armią Czerwoną

 

Dr Andrzej Korecki w rozdziale „Ewangelicy na terenie ziemi lubawskiej” zaprezentował historie protestantów z parafii w Nowym Mieście Lubawskim, w Gryźlinach, Łąkorzu i Lubawie.

 Rozwój reformacji na ziemi lubawskiej w XVI wieku był utrudniony przez fakt, że Lubawa była siedzibą klucza dóbr biskupa chełmińskiego, podobnie jak Kurzętnik, który należał do dóbr kapituły chełmińskiej.

 Na terenach tych występowała ostra rywalizacja między katolikami i ewangelikami w epoce kontrreformacji, za sprawą zdecydowanej postawy starosty bratiańskego Pawła Działyńskiego, który sprowadził do Nowego Miasta Lubawskiego zakon ojców franciszkanów – reformatów.

 Liczba ewangelików wzrosła po I rozbiorze Polski w 1772 roku i przybyciu wielu kolonistów z Niemiec.

 

Dr Mateusz Superczyński z Archiwum Państwowego w Toruniu w rozdziale „Parafia ewangelicka w Chełmnie i jej spuścizna aktowa” zaprezentował archiwalia parafii ewangelickiej w Chełmnie.

 Akta te liczą 1015 jednostek archiwalnych z lat 1779-1939.

 Wśród serii akt wyróżnić można rozporządzenia ogólne władz zwierzchnich, serie dotyczące archiwum parafii, zarządu kościelnego i gminnej rady kościelnej.

Interesująca grupę stanowią akta odnoszące się do wizytacji kościoła.

 Wiele dokumentów dotyczy życia religijnego parafian.

 Wśród nich są listy rodzin ewangelickich z miejscowości wchodzących w skład parafii.

 Niestety wszystkie księgi metrykalne parafii ewangelickiej w Chełmnie przechowywane są obecnie w Evangelisches Zentralarchiv w Berlinie.

 W Toruniu zachowały się natomiast rejestry metrykalne w większości z początków XIX w. oraz bruliony z lat późniejszych.

 Do serii akt związanych ze sprawami cywilnymi należy ewidencja wiernych w postaci imiennych list chłopców oraz list poborowych.

W 1874 roku władze pruskie wprowadzając państwowe urzędy stanu cywilnego zdjęły obowiązek prowadzenia rejestrów na rzecz państwa przez duchownych.

 Do najciekawszych akt należą materiały powstałe w wyniku nadzoru parafii ewangelickiej w Chełmnie nad szkołami.

 Akta dokumentują również działalność charytatywną parafii.

 Najobszerniejszą serią akt są natomiast materiały rachunkowe.

 W skład zespołu wchodzą również dokumenty budowlane, dokumenty związane z administrowaniem cmentarzem, stowarzyszeń ewangelickich i bogata kolekcja śpiewników.

 

Prof. Agnieszka Zielińska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w rozdziale „Ewangelicy w miastach regionu kujawsko-pomorskiego XVI-XX wieku w ujęciu statystycznym” zaprezentowała dane dotyczące liczebności protestantów na przestrzeni wieków.

 Autorka dla ułatwienia odbioru czytelnikom przedstawiła wyniki swych badań w bardzo przejrzystych tabelach i wykresach.

Obejmują one następujące zestawienia:

 

1. Struktura wyznaniowa w wybranych miastach obecnego województwa kujawsko-pomorskiego pod koniec XIX wieku
2. Struktura wyznaniowa w wybranych miastach obecnego województwa kujawsko-pomorskiego w 1921 roku
3. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce (w tym w wybranych województwach) w wybranych latach 1948-1989
4. Ludność Bydgoszczy według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1816-1938
5. Ludność Inowrocławia według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1816-1938
6. Ludność Nakła według wyznania w latach 1853-1938
7. Ludność Torunia według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1816-1938
8. Ludność Grudziądza według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1816-1931
9. Ludność Chełmna według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1816-1921
10. Ludność Brodnicy według wyznania w latach 1871-1921
11. Ludność Wąbrzeźna według wyznania w latach 1831-1921
12. Ludność Golubia według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1831-1921
13. Ludność Włocławka według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1820-1921
14. Ludność Rypina według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1870-1921

 

Prof. Piotr Birecki z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w rozdziale „Ewangelicka architektura i sztuka w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków” zaprezentował budownictwo sakralne protestantów.

 Przedstawiona została architektura kościołów ewangelickich oraz ich wyposażenie.

 Omówiono zarówno kościoły powstałe w epoce nowożytnej, jak i te wybudowane w XIX i XX wieku.

Protestanci budowali kościoły, cmentarze, kaplice, plebanie, domy opieki, przedszkola, szpitale, seminaria nauczycielskie.

Wznieśli oni ponad 100 kościołów.

 Wiele kościołów zburzono w okresie II wojny światowej, wiele z nich rozebrano, wiele popada w ruinę.

 Z drugiej strony wiele świątyń znalazło gospodarza w postaci parafii katolickich, wiele też przechodzi obecnie remonty i konserwacje.

 

Bardzo polecam lekturę książki „Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków”.

 Prezentowany tom przybliża czytelnikom ponad 500-letnie dzieje lokalnego protestantyzmu i wpływ, jaki jego wyznawcy wywarli na rozwój i dzieje regionu na przestrzeni pięciu stuleci.

 

Był to kolejny odcinek cyklu „Biblioteka Kujaw i Pomorza”, w którym prezentuję najciekawsze książki związane z naszym regionem.

Wszystkie one są dostępne w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu przy ul. Słowackiego 8.

 Dziękuję za uwagę i pozdrawiam serdecznie.

Reformacja w Toruniu - Wpływ kultury ewangelickiej na rozwój miasta

 

Reformacja w Toruniu
Wpływ kultury ewangelickiej na rozwój miasta

Redakcja katalogu: Joanna Arszyńska, Liliana Lewandowska, Aleksandra Mierzejewska

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Toruń 2017

Sygnatura SIRr XXXIV/165

Polecamy katalog wystawy "Reformacja w Toruniu - wpływ kultury ewangelickiej na rozwój miasta", jaka została zorganizowana w Muzeum Okręgowym w Toruniu w dniach 9 czerwca - 15 października 2017 roku.

Wystawa upamiętniła jubileusz 500-lecia wystąpienia Marcina Lutra.

Począwszy od początku XVI wieku do początku wieku XX protestantyzm odgrywał dominującą rolę w Toruniu.

Ewangelickie były mieszczańskie elity Torunia.

Luteranie zdominowali życie polityczne, gospodarcze i kulturalne miasta.

Zgromadzone na wystawie w Muzeum Okręgowym eksponaty ilustrują dzieje toruńskiej reformacji.

Obejmują narodziny protestantyzmu, działalność Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, obrady Colloquium Charitativum, tumult toruński, rozwój luteranizmu w XIX stuleciu i współczesną gminę ewangelicką.

Na wystawie zaprezentowano dzieła potwierdzające wpływ reformacji na tożsamość miasta Torunia.

Wśród eksponatów znalazły się zabytki piśmiennictwa, rękopisy, starodruki, drzeworyty, miedzioryty, mapy, archiwalia, wyroby rzemiosła artystycznego, przedmioty użytkowe i sakralne.

Katalog poprzedzony jest kilkoma przyczynkami naukowymi, stanowiącymi wprowadzenie do tematyki wystawy:

Janusz Małek - Reformacja i protestantyzm w Toruniu w latach 1521-1817

Piotr Birecki - Na drodze do zbawienia. Życie toruńskiego luteranina między chrztem a pogrzebem

Piotr Birecki - Sztuka w służbie toruńskiego protestantyzmu

Jarosław Kłaczkow - Kościoły ewangelickie w Toruniu w XIX i XX wieku

Sam katalog jest bogato ilustrowany.

Katalog nie tylko wymienia, ale i opisuje wszystkie eksponowane na wystawie obiekty.

Stąd jest skarbnicą wiedzy o ewangelickiej przeszłości Torunia.

Toruń miastem wielu wyznań - sprawozdanie z konferencji

 

Toruń miastem wielu wyznań

Sesja naukowa z okazji 500-lecia reformacji

14 października 2017

Ratusz Staromiejski w Toruniu

Dnia 14 października 2017 r. w Toruniu odbyła się II Sesja VI Synodu Diecezji Pomorsko-Wielkopolskiej.

W samo południe, po nabożeństwie spowiednio-komunijnym w kościele św. Szczepana w Toruniu, rozpoczęła się konferencja Toruń miastem wielu wyznań.

Jej tematyka nawiązywała do obchodów 500. Reformacji w Polsce.

Wydarzenie cieszyło się dużym zainteresowaniem publiczności, która szybko wypełniła całą Salę Mieszczańską Ratusza Staromiejskiego w Toruniu.

Konferencja była zorganizowana przez:
- Towarzystwo Miłośników Torunia,
- Instytut Historii i Archiwistyki UMK,
- Diecezję Pomorsko-Wielkopolską Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz
- Parafię Ewangelicko-Augsburską w Toruniu.

Wśród licznie przybyłych gości znaleźli się:
- prezydent Torunia Michał Zaleski,
- przewodniczący Rady Miasta Marcin Czyżniewski;
- zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (Luterańskiego) w Polsce bp Jerzy Samiec,
- toruński historyk, prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz Towarzystwa Miłośników Torunia prof. dr hab. Krzysztof Mikulski;
- dyrektor IHiA UMK w Toruniu i diakon rzymskokatolicki Waldemar Rozynkowski,
- proboszcz toruńskiej Parafii Ewangelicko-Augsburskiej ks. Michał Walukiewicz
- ks. Jerzy Molin poprzedni proboszcz parafii,
- dr Cecylia Iwaniszewska reprezentująca Klub Inteligencji Katolickiej w Toruniu,
oraz liczne grono obecnych i emerytowanych profesorów UMK m.in. prof. Zofia Waszkiewicz.

Konferencję prowadził znany toruński historyk z IHiA UMK, a jednocześnie członek: Zarządu ToMiTo i władz diecezji pomorsko-wielkopolskiej oraz Synodu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP - prof. dr hab. Jarosław Kłaczkow.

W programie konferencji znalazły się cztery referaty.

Swe wystąpienia zaprezentowali kolejno:
- bp dr hab. Marcin Hintz, prof. ChAT (Duchowość i teologia ewangelicka XVII wieku ze szczególnym uwzględnieniem Prus),
- prof. dr hab. Waldemar Rozynkowski, (Rozwój sieci parafialnej w Toruniu od średniowiecza do czasów współczesnych), oraz
- dr hab. Piotr Oliński, prof. UMK (Początki reformacji w Toruniu) i
- historyk sztuki dr hab. Piotr Birecki (Architektura i sztuka ewangelicka w Toruniu).

Po wystąpieniach odbyła się promocja kiążek: pokonferencyjnego wydawnictwa Toruń – miasto wielu wyznań oraz dwutomowego dzieła W 500-lecie Reformacji. Z dziejów Kościołów Ewangelickich w dawnych Prusach Królewskich i Książęcych.

Wydawnictwa scharakteryzowali profesorowie: Jarosław Kłaczkow i Grzegorz Jasiński.

Toruńskie uroczystości reformacyjne zakończył koncert zespołu Śląsk Solus Chrystus - w sali na Jordankach.