Dział Informacyjno-Bibliograficzny Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej - Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu zaprasza Państwa do wysłuchania 7 odcinka naszego podcastu "Biblioteka Kujaw i Pomorza".
Podcast poświęcony jest najciekawszym książkom dotyczącym Kujaw i Pomorza.
Dziś polecamy Państwu książkę "Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków".
Celem książki jest przedstawienie w sposób skondensowany i przystępny dziejów ewangelicyzmu na Kujawach, Pomorzu, ziemi dobrzyńskiej, michałowskiej i lubawskiej, która historycznie była związana z naszym regionem.
Tom podsumowuje wiedzą na temat dziejów ewangelicyzmu, ale zawiera również szereg nowych ustaleń, zwłaszcza jeśli chodzi o dzieje lokalne.
Tom jest zbiorem studiów przygotowanych przez autorów od dawna zajmujących się zagadnieniami narodowymi i wyznaniowymi.
Prezentowany tom przybliża czytelnikom ponad 500-letnie dzieje lokalnego protestantyzmu i wpływ, jaki jego wyznawcy wywarli na rozwój i dzieje regionu na przestrzeni pięciu stuleci.
Życzymy przyjemnego słuchania.
Transkrypcja podcastu
PODCAST
O książce: Ewangelicy w regionie
kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków
Dzień
dobry
Zapraszam
Państwa do wysłuchania kolejnego odcinka podcastu „Biblioteka Kujaw i Pomorza”,
który poświęcony jest najciekawszym książkom dotyczącym regionu kujawsko-pomorskiego.
Nazywam
się Grzegorz Barecki i jestem pracownikiem Działu
Informacyjno-Bibliograficznego Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy
Kopernikańskiej w Toruniu.
Dział
ten zajmuje się między innymi:
·
pieczą
nad księgozbiorem regionalnym,
·
udostępnianiem
książek i czasopism z terenu Kujaw i Pomorza,
·
udzielaniem
informacji o naszym regionie.
W
Informatorium zgromadziliśmy kilka tysięcy książek i czasopism poświęconych
regionowi kujawsko-pomorskiemu.
Na
dzisiejszym spotkaniu chciałbym polecić Państwu książkę „Ewangelicy w regionie
kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków” pod redakcją prof. Jarosława
Kłaczkowa.
Książka
ukazała się w 2020 roku nakładem Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika w Toruniu.
Publikacja
książki zbiegła się z 500 rocznicą wittenberskiego wystąpienia Marcina Lutra 31
października 1517 roku.
Reformacja
bardzo szybko zaczęła zyskiwać zwolenników w Prusach Królewskich, które stały
się jednym z najważniejszych ośrodków luteranizmu i kalwinizmu na ziemiach
polskich.
W
samym Toruniu ludność protestancka przeważała wśród mieszkańców przez 4
stulecia do 1920 roku.
W
okresie tym burmistrzowie miasta byli wyłącznie wyznania ewangelickiego.
Celem
książki „Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków” było
przedstawienie w sposób skondensowany i przystępny dziejów ewangelicyzmu na
Kujawach, Pomorzu, ziemi dobrzyńskiej, michałowskiej i lubawskiej, która
historycznie była związana z naszym regionem.
Tom
podsumowuje wiedzą na temat dziejów ewangelicyzmu, ale zawiera również szereg
nowych ustaleń, zwłaszcza jeśli chodzi o dzieje lokalne.
Tom
jest zbiorem studiów przygotowanych przez autorów od dawna zajmujących się
zagadnieniami narodowymi i wyznaniowymi.
Opracowanie
podzielone jest na 6 części i 13 rozdziałów
Część
1 - Ewangelicy na Kujawach
·
Marek
Romaniuk – Ewangelicy w Bydgoszczy
·
Tomasz
Łaszkiewicz – Ewangelicy w Inowrocławiu
·
Tomasz
Dziki – Ewangelicy we Włocławku w okresie zaborów (1793-1918) i w Drugiej
Rzeczpospolitej (1918-1939)
·
Tomasz
Krzemiński – Protestanci na Kujawach wschodnich od XVI do połowy XX wieku
Część
2 - Ewangelicy na ziemi chełmińskiej
Jerzy
Domasłowski – Ewangelicy w Grudziądzu
·
Jarosław
Kłaczkow – Ewangelicy w Toruniu na przestrzeni wieków
Część
3 - Ewangelicy na ziemi dobrzyńskiej
·
Jarosław
Anuszewski, Piotr Gałkowski – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Lipnie
·
Jarosław
Anuszewski, Piotr Gałkowski – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Rypinie
Część
4 - Ewangelicy na ziemi lubawskiej i michałowskiej
·
Michał
Dzimira – Ewangelicy w Brodnicy i w Lidzbarku – zarys dziejów
·
Andrzej
Korecki – Ewangelicy na ziemi lubawskiej
Część
5 - Ewangelicy w ujęciu archiwalno-statystycznym
·
Mateusz
Superczyński – Parafia ewangelicka w Chełmnie i jej spuścizna aktowa
·
Agnieszka
Zielińska – Ewangelicy w miastach regionu kujawsko-pomorskiego XVI-XX wieku w
ujęciu statystycznym
Część
6 - Architektura ewangelicka
·
Piotr
Birecki – Ewangelicka architektura i sztuka w regionie kujawsko-pomorskim na
przestrzeni wieków
Dr Marek Romaniuk z Archiwum Państwowego
w Bydgoszczy w rozdziale „Ewangelicy w Bydgoszczy” przybliżył dzieje
protestantów w tym mieście.
Do
końca I Rzeczypospolitej w Bydgoszczy dominowała ludność wyznania
rzymskokatolickiego.
I
rozbiór Polski i włączenie Bydgoszczy do Królestwa Prus w 1772 roku przyniosły
napływ do miasta ludności niemieckiej, zazwyczaj protestanckiej.
W
1787 roku uroczyście poświęcono nowowybudowany ewangelicki kościół farny,
zlokalizowany na miejscu dzisiejszej hali targowej przy ul Podwale.
Już
w 1816 roku ewangelicy stanowili 60 % ludności miasta i byli w znacznej
większości Niemcami.
Bardzo
ważnym wydarzeniem dla Królestwa Prus było zjednoczenie dwóch wyznań
protestanckich: luterańskiego (augsburskiego ) i kalwińskiego (reformowanego).
W
1817 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III utworzył Ewangelicki Kościół Unijny.
W
1876 roku w Bydgoszczy zakończono budowę okazałego kościoła ewangelickiego pw.
Pawła Apostoła (Pauluskirche), który stanął na reprezentacyjnym miejscu przy
Placu Wolności.
W
Bydgoszczy powstawały kościoły ewangelickie, np.: Christuskirche przy ul
Warszawskiej, Kreuzkirche przy pl. Kościeleckich, kościoły na Małych
Bartodziejach, na Szwederowie, Wilczaku, Czyżkówku, na Okolu.
W
sumie było ich aż 9.
W
okresie zaborów bydgoszczanie narodowości niemieckiej stanowili zdecydowaną większość wśród ludności miasta.
Niemcy,
z reguły ewangelicy, najczęściej związani z Kościołem Ewangelicko-Unijnym,
byli większością religijną.
W
przededniu powroty Bydgoszczy do Polski miasto zamieszkiwało tylko 20 % Polaków.
Tak
wielka przewaga liczebna Niemców była skutkiem niemieckiej polityki
germanizacyjnej i osadnictwa.
Po
zakończeniu I wojny światowej Niemcy zaczęli masowo opuszczać Bydgoszcz.
Już
w 1921 roku liczba ewangelików spadła tylko do 30 %, a katolików wzrosła do
blisko 70 %.
Nadal
zdecydowana większość protestantów była narodowości niemieckiej i skupiała się
w Kościele Ewangelicko-Unijnym.
Antypolska
postawa pastorów niemieckich sprawiła, że Julius Assmann został we wrześniu
1939 roku internowany przez władze polskie i poprowadzony w tzw. marszu na
Łowicz.
W
czasie marszu zaginął, a jego zwłoki odnaleziono w grudniu koło Kutna.
Drugi
pastor Richard Kutzer został aresztowany w trakcie wydarzeń bydgoskich 3
września 1939 i rozstrzelany.
W
Bydgoszczy powstała także parafia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, którego
członkami były osoby przybyłe z terenów zaboru rosyjskiego i austriackiego,
oraz ze Śląska Cieszyńskiego.
Kościół
Ewangelicko-Augsburski w II Rzeczypospolitej w 40 % składał się z polskich
ewangelików.
Obecnie
siedzibą parafii ewangelicko-augsburskiej jest Kościół Zbawiciela
(Christuskirche) przy ul. Warszawskiej.
Prof. Tomasz Łaszkiewicz z Instytutu
Historii Polskiej Akademii Nauk w rozdziale „Ewangelicy w Inowrocławiu”
przybliżył dzieje protestantów w tym mieście.
Reformacja
w XVI wieku ominęła Inowrocław, który jako miasto królewskie nie mógł jej
sprzyjać, gdyż wyraźnie zabraniały tego edykty królewskie.
Podobnie
więc jak w Bydgoszczy obecność ewangelików związana jest z I zaborem pruskim w
1772 roku, który przyniósł napływ ludności niemieckiej.
Również
tutaj ewangelicy skupiali się w pruskim Kościele Ewangelicko-Unijnym na czele
którego stał pruski monarcha.
W
zamyśle władz pruskich Kościół unijny miał wspierać proces budowy państwa.
W
1818 roku uruchomiono w Inowrocławiu parafię ewangelicką.
Podobnie
jak w Bydgoszczy ludność ewangelicką na terenie Inowrocławia można utożsamiać w
2 połowie XIX wieku z ludnością niemiecką.
Koloniści
niemieccy łatwo ulegali rozwijającemu się od czasów Bismarcka nacjonalizmowi, który
wyrażał się w polityce germanizacyjnej.
Kościół
Ewangelicko-Unijny stał się oparciem dla polityki germanizacyjnej państwa.
Na
gruncie wyznaniowym odbiciem konfliktu narodowego stała się polityka
Kulturkampfu.
Po
przegranej przez Niemcy I wojnie światowej nastąpił masowy odpływ Niemców z
Inowrocławia.
Społeczność
niemiecka zmniejszyła się prawie o 90 %.
We
wrześniu 1939 roku polska policja internowała niemieckiego pastora Johannesa
Diestelkampa i wraz z setkami Niemców został poprowadzony w pieszym marszu w
stronę Berezy Kartuskiej.
Już
9 września został oswobodzony przez oddziały Wehrmachtu w okolicach Łowicza.
Dr Tomasz Dziki z Polskiego Towarzystwa
Historycznego w rozdziale „Ewangelicy we Włocławku w okresie zaborów
(1793-1918) i w Drugiej Rzeczpospolitej (1918-1939) przybliżył dzieje
protestantów w tym mieście.
Początek
osadnictwa niemieckiego we Włocławku przypada na rok 1793 i drugi zabór pruski.
Do
1796 roku Włocławek stanowił prywatną własność biskupów i obowiązywał w nim
zakaz osiedlania się innowierców.
Również
pod zaborem rosyjskim liczba ewangelickich osadników stale rosła i sięgnęła 11
% w 1906 roku.
W
II Rzeczypospolitej udział procentowy ludności ewangelickiej spadł do 3 %,
Formalnie
ewangelicka parafia powstała we Włocławku w 1818 roku.
Władze
Królestwa Kongresowego przekazały im w 1821 roku drewniany katolicki kościół
św. Wojciecha.
W
1881 roku został zastąpiony przez świątynię murowaną przy ul. Brzeskiej.
W
rozdziale przybliżono obszernie sylwetki i działalność pastorów Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego we Włocławku.
Prof. Tomasz Krzemiński z Instytutu
Historii Polskiej Akademii Nauk w rozdziale „Protestanci na Kujawach
wschodnich od XVI do połowy XX wieku przybliżył dzieje ewangelików na tym
obszarze.
Kujawy
stanowią bardzo ważny ewenement w dziejach polskiej reformacji XVI wieku.
Na
czele ruchu stanęli szlacheccy zwolennicy reformacji.
Wśród
nich najsłynniejszy był Rafał Leszczyński (1526-1592) wojewoda brzesko-kujawski
i starosta radziejowski.
Za
jego sprawą Radziejów stał się centrum ruchu reformacyjnego na Kujawach.
Leszczyński
był sympatykiem kalwinizmu, ze swoich włości wypędzał katolickich księży, a grunty
włączał do swojej domeny.
Za
jego przykładem szła okoliczna szlachta.
W
1551 ufundowano w Broniewie pierwszy kalwiński kościół na Kujawach.
W
1554 roku Leszczyński powołał kalwiński zbór w Radziejowie, na którego czele
stanął pastor Andrzej Prażmowski, wychowanek Akademii Krakowskiej.
W
Radziejowie powstała też protestancka szkoła seminaryjna, przeznaczona dla
młodzieży szlacheckiej.
Na
obszarze Kujaw funkcjonowało w XVI wieku 21 wspólnot kalwińskich, braci
czeskich, luterańskich i ariańskich.
Reformacja
była jednak ruchem elitarnym, typowo szlacheckim.
Nie
zakorzeniła się wśród chłopstwa, ani nawet wśród mieszczaństwa poza wielkimi
miastami Prus Królewskich.
W
1595 roku Sejm nakazał różnowiercom zwrócić świątynie, które wcześniej należały
do katolików.
W
1615 roku podpalono i zburzono siedzibę parafii kalwińskiej w Radziejowie.
W
1618 musiano zwrócić świątynię
katolikom, wkrótce zlikwidowano też szkołę i seminarium.
Tak
zakończył się żywot radziejowskiego centrum ruchu reformacyjnego, które
promieniowało na całe Kujawy, a nawet na całą Koronę.
Po
„potopie” szwedzkim w społeczeństwie szlacheckim ugruntowaniu uległy tendencje
antyprotestanckie, a katolicyzm stał się integralną częścią kultury sarmatyzmu.
Od
XVII wieku protestantyzm na Kujawach wiązał się już z chłopską kolonizacją olenderską, dokonywaną przez menonitów z Niderlandów, a później przez luteran z
Niemiec.
Dr Jerzy Domasłowski z Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu w rozdziale „Ewangelicy w Grudziądzu – zarys
dziejów” zaprezentował historię protestantów w tym mieście.
W
XVI wieku reformacja odniosła duże sukcesy w Grudziądzu, czego wyrazem był
przywilej Zygmunta Augusta z 1569 roku, który gwarantował wolność wyznania
augsburskiego.
Już
jednak w 1598 roku dekret Zygmunta III Wazy zmusił ewangelików do zwrócenia
katolikom fary.
Miejscem
odprawiania nabożeństw stała się sala ratusza.
Stosunki
wyznaniowe w Grudziądzu zmieniły się zasadniczo po I rozbiorze Polski i
przyłączeniu miasta do Królestwa Prus w 1772 roku.
W
latach 1783-1784 na rynku wzniesiono kościół ewangelicki.
Kościół
Fryderykowski rozebrano, gdy w 1898 roku wybudowano nową neogotycką świątynie
przy dzisiejszej ul. Mickiewicza.
W
XIX wieku katolicy stali się mniejszością.
Sytuacja
ta zmieniła się po I wojnie światowej na skutek odpływu ludności niemieckiej.
Jako,
że Kościół Ewangelicko –Unijny postanowił nie przyjmować Polaków do swych
parafii, polscy ewangelicy znaleźli miejsce w strukturach Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego.
W
czasie okupacji niemieckiej wielu duchownych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
została przez okupantów zamordowanych.
Obecnie
siedzibą parafii ewangelickiej jest kościół pw. św. Jana.
Prof. Jarosław Kłaczkow z Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu w rozdziale „Ewangelicy w Toruniu na przestrzeni
wieków” zaprezentował dzieje protestantów w tym mieście.
W
Toruniu reformacja powoli zyskiwała od
1517 roku coraz więcej zwolenników.
Jednak
był to proces ewolucyjny ostrożnie kierowany przez władze miasta, które nie
chciały utracić królewskich przywilejów.
Pierwsze
nabożeństwo z Komunią pod dwiema postaciami odprawiono w Toruniu dopiero 25
marca 1557 roku.
Sytuację
zmienił edykt Zygmunta Augusta z 28 grudnia 1558 roku, który ustanowił
przywilej swobodnego głoszenia Słowa Bożego
przez kaznodziejów i swobodnego przyjmowania Ciała Pańskiego pod obiema
postaciami.
Tak
rozpoczął się okres 100 lat pełnej dominacji luteran w Toruniu.
W
głównych kościołach miasta odprawiano nabożeństwa ewangelickie (w katedrze św.
Janów w ławie lewej, podczas gdy prawa pozostawała w rękach katolickich).
Nabożeństwa
odprawiano w języku polskim i niemieckim.
W
luterańskiej parafii św. Jerzego msze odprawiano tylko po polsku.
Wielu
duchownych było Polakami.
W
mieście mieszkało wielu wybitnych ewangelickich teologów.
Po
potopie szwedzkim pozycja luteran zaczęła słabnąć, w Polsce zakazano konwersji
z katolicyzmu na protestantyzm, a w Toruniu odebrano luteranom kościół św. Jakuba.
Narastający
konflikt osiągnął swoje apogeum w 1724 roku w wyniku tzw. tumultu toruńskiego.
Tłum
luteran zdemolował wówczas gmach kolegium jezuickiego.
W
efekcie na karę śmierci skazano burmistrza Johanna Gottfrieda Roesnera, za to, że nie zapobiegł rozruchom.
Ewangelicy
utracili swój ostatni kościół Najświętszej Marii Panny.
Nową
świątynię zbudowano przy Rynku Staromiejskim w 1756 roku.
W
okresie zaboru pruskiego Ewangelicki Kościół Unijny skupiał około połowy
mieszkańców Torunia.
W
II Rzeczypospolitej katolicy stanowili już ponad 90 % mieszkańców, a
protestanci tylko 5 %.
Obok
Ewangelickiego Kościoła Unijnego, w Toruniu powstała również parafia Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego.
W
czasie II wojny światowej wielu duchownych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
poniosło męczeńską śmierć z rąk niemieckiego okupanta.
Po
II wojnie światowej nastąpił kres funkcjonowania w Toruniu niemieckojęzycznych
parafii ewangelickich.
W
1945 roku ewangelicko-unijny kościół przy Rynku Staromiejskim został przekazany
przez władze wojewódzkie zakonowi jezuitów.
Siedzibą
parafii ewangelicko-augsburskiej stał się dawny kościół ewangelicko-reformowany
(kalwiński) przy obecnej ul. Wały Sikorskiego, który otrzymał wezwanie św.
Szczepana.
Jarosław Anuszewski i dr Piotr Gałkowski
w rozdziale „Parafia Ewangelicko-Augsburska w Lipnie” zaprezentowali dzieje
protestantów w powiecie lipnowskim.
Już
w XVII wieku odnotowano istnienie pierwszej osady olęderskiej we wsi Bógdopomóż
Stary.
Od
połowy XVIII wieku wzrasta napływ luterańskich chłopów z Niemiec, co nasiliło
się po włączeniu ziemi dobrzyńskiej do Prus w wyniku II rozbioru.
W
1793 roku powstała parafia ewangelicka z siedzibą w Białowieżynie.
W 1806
roku wybudowano kościół w Lipnie.
Po
1815 roku w okresie zaboru rosyjskiego osadnictwo niemieckie zaczęło słabnąć.
Rozwijało
się za to szkolnictwo protestanckie.
W
latach trzydziestych XIX wieku parafie zamieszkiwało 16 tysięcy luteran.
W
1867 roku powstał nowy kościół parafii ewangelickiej w Lipnie.
W
okresie międzywojennym narastało dążenie władz polskich do likwidacji szkół z
niemieckim językiem wykładowym, co ludność protestancka odbierała jako szykany.
W
styczniu 1945 roku znaczna część Niemców opuściła powiat lipnowski, uciekając
przed armią radziecką.
W
1949 roku na terenie powiatu mieszkało tylko 286 ewangelików.
W
1950 roku wznowiono nabożeństwa w kościele ewangelicko-augsburskim w Lipnie.
Jarosław Anuszewski i dr Piotr Gałkowski
w rozdziale „Parafia Ewangelicko-Augsburska w Rypinie” zaprezentowali dzieje
protestantów w powiecie rypińskim.
Protestanccy
osadnicy na prawie olęderskim pojawili się w powiecie rypińskim dopiero po
potopie szwedzkim we wsi Głowińsk.
Osadnictwo
niemieckie ewangelickie przybrało na sile w połowie XVIII wieku.
W
1778 roku Michał Hieronim Podoski, właściciel dóbr rusinowskich, zezwolił
ewangelikom ze wsi Michałki na zbudowanie własnego kościoła.
Był
to oficjalny początek istnienia parafii ewangelickiej w powiecie rypińskim.
Po
II rozbiorze Polski w 1793 roku, kiedy ziemia dobrzyńska znalazła się pod
panowaniem pruskim, nastąpił bardzo silny napływ osadników niemieckich.
W
XIX wieku osadnictwo niemieckie osłabło.
Osadnikom
oferowano grunty niezagospodarowane na ziemiach zabagnionych i lesistych.
Parafię
Michałki zamieszkiwało w 1869 roku 4884 parafian.
Wraz
ze starzeniem się kościoła w Michałkach, narastała potrzeba wybudowania nowej
świątyni.
W
1888 roku dokonano poświęcenia nowego kościoła ewangelicko-augsburskiego w
Rypinie, który stał się siedzibą parafii Rypin-Michałki.
Decydującą
rolę w zachowaniu odrębności narodowej i wyznaniowej ludności niemieckiej
odgrywało szkolnictwo.
Szkoły
niemieckie były podziwiane przez Polaków, a nawet duchowieństwo katolickie,
W
1937 roku w Michałkach wybudowano nowy kościół ewangelicki, a parafia
oddzieliła się od parafii w Rypinie.
Powstanie
odrodzonego państwa polskiego w 1918 roku zmieniło położenie oświaty
niemieckiej i postawiło ewangelików w obliczu konfliktu z Polakami.
Likwidowanie
szkół z językiem niemieckim jako wkładowym, sprawiło, że w 1939 roku ewangelicy
z zadowoleniem przyjęli wkroczenie wojsk niemieckich.
W
1945 roku większość Niemców opuściła powiat rypiński, innych deportowano
później.
W
grudniu 1949 roku na terenie powiatu zostało już tylko 341 osób.
W
1953 roku ewangelikom zwrócono ich kościół i odbyło się pierwsze nabożeństwo po
wojnie.
Dr
Michał Dzimira w rozdziale „Ewangelicy w Brodnicy i w Lidzbarku – zarys
dziejów” zaprezentował historie protestantów na ziemi michałowskiej.
Reformacja
dotarła na ziemię michałowską już w połowie XVI wieku za sprawą starosty
brodnickiego Rafała Działyńskiego.
W
1553 roku powstała gmina luterańska w Brodnicy.
W
1559 roku Zygmunt August ogłosił wolność wyznania augsburskiego na terenie
całych Prus Królewskich.
W
Brodnicy funkcje pastora sprawował, cieszący się powszechnym uznaniem, Erazm
Gliczner.
W
latach 1604-1625 funkcje starosty brodnickiego sprawowała protestantka Anna
Wazówna, siostra króla Zygmunta III Wazy.
Widziano
w niej głównego protektora i obrońcę reformacji w Polsce.
Po
jej śmierci nastąpiła ofensywa kontrreformacji.
O
sukcesach kontrreformacji świadczy fakt, że Lidzbark od połowy XVI wieku był
praktycznie czysto katolicki.
Po
pierwszym rozbiorze protestantyzm stal się oficjalnie wyznaniem nowych władz
pruskich.
W
niedługim czasie zaczęły przybywać rzesze osadników z Niemiec.
Liczba
wiernych kościoła ewangelickiego zaczęła szybko wzrastać.
Po
powrocie ziemi michałowskiej do odrodzonej Polski w 1920 roku nastąpiło
załamanie się ewangelicyzmu wraz z wyjazdem wielu protestantów do Niemiec.
W
1945 roku wielu ewangelików uciekło w obawie przed nadchodzącą Armią Czerwoną
Dr
Andrzej Korecki w rozdziale „Ewangelicy na terenie ziemi lubawskiej”
zaprezentował historie protestantów z parafii w Nowym Mieście Lubawskim, w
Gryźlinach, Łąkorzu i Lubawie.
Rozwój
reformacji na ziemi lubawskiej w XVI wieku był utrudniony przez fakt, że Lubawa
była siedzibą klucza dóbr biskupa chełmińskiego, podobnie jak Kurzętnik, który
należał do dóbr kapituły chełmińskiej.
Na
terenach tych występowała ostra rywalizacja między katolikami i ewangelikami w
epoce kontrreformacji, za sprawą zdecydowanej postawy starosty bratiańskego
Pawła Działyńskiego, który sprowadził do Nowego Miasta Lubawskiego zakon ojców
franciszkanów – reformatów.
Liczba
ewangelików wzrosła po I rozbiorze Polski w 1772 roku i przybyciu wielu
kolonistów z Niemiec.
Dr
Mateusz Superczyński z Archiwum Państwowego w Toruniu w rozdziale „Parafia
ewangelicka w Chełmnie i jej spuścizna aktowa” zaprezentował archiwalia parafii
ewangelickiej w Chełmnie.
Akta
te liczą 1015 jednostek archiwalnych z lat 1779-1939.
Wśród
serii akt wyróżnić można rozporządzenia ogólne władz zwierzchnich, serie
dotyczące archiwum parafii, zarządu kościelnego i gminnej rady kościelnej.
Interesująca
grupę stanowią akta odnoszące się do wizytacji kościoła.
Wiele
dokumentów dotyczy życia religijnego parafian.
Wśród
nich są listy rodzin ewangelickich z miejscowości wchodzących w skład parafii.
Niestety
wszystkie księgi metrykalne parafii ewangelickiej w Chełmnie przechowywane są
obecnie w Evangelisches Zentralarchiv w Berlinie.
W
Toruniu zachowały się natomiast rejestry metrykalne w większości z początków
XIX w. oraz bruliony z lat późniejszych.
Do
serii akt związanych ze sprawami cywilnymi należy ewidencja wiernych w postaci imiennych
list chłopców oraz list poborowych.
W
1874 roku władze pruskie wprowadzając państwowe urzędy stanu cywilnego zdjęły
obowiązek prowadzenia rejestrów na rzecz państwa przez duchownych.
Do
najciekawszych akt należą materiały powstałe w wyniku nadzoru parafii
ewangelickiej w Chełmnie nad szkołami.
Akta
dokumentują również działalność charytatywną parafii.
Najobszerniejszą
serią akt są natomiast materiały rachunkowe.
W
skład zespołu wchodzą również dokumenty budowlane, dokumenty związane z administrowaniem
cmentarzem, stowarzyszeń ewangelickich i bogata kolekcja śpiewników.
Prof.
Agnieszka Zielińska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w rozdziale
„Ewangelicy w miastach regionu kujawsko-pomorskiego XVI-XX wieku w ujęciu
statystycznym” zaprezentowała dane dotyczące liczebności protestantów na
przestrzeni wieków.
Autorka
dla ułatwienia odbioru czytelnikom przedstawiła wyniki swych badań w bardzo
przejrzystych tabelach i wykresach.
Obejmują
one następujące zestawienia:
- Struktura
wyznaniowa w wybranych miastach obecnego województwa kujawsko-pomorskiego
pod koniec XIX wieku
- Struktura
wyznaniowa w wybranych miastach obecnego województwa kujawsko-pomorskiego
w 1921 roku
- Wierni
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce (w tym w wybranych
województwach) w wybranych latach 1948-1989
- Ludność
Bydgoszczy według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1816-1938
- Ludność
Inowrocławia według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach
1816-1938
- Ludność
Nakła według wyznania w latach 1853-1938
- Ludność
Torunia według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1816-1938
- Ludność
Grudziądza według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1816-1931
- Ludność
Chełmna według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1816-1921
- Ludność
Brodnicy według wyznania w latach 1871-1921
- Ludność
Wąbrzeźna według wyznania w latach 1831-1921
- Ludność
Golubia według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1831-1921
- Ludność
Włocławka według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1820-1921
- Ludność
Rypina według wyznania (trzy najliczniejsze grupy) w latach 1870-1921
Prof.
Piotr Birecki z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w rozdziale
„Ewangelicka architektura i sztuka w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni
wieków” zaprezentował budownictwo sakralne protestantów.
Przedstawiona
została architektura kościołów ewangelickich oraz ich wyposażenie.
Omówiono
zarówno kościoły powstałe w epoce nowożytnej, jak i te wybudowane w XIX i XX
wieku.
Protestanci
budowali kościoły, cmentarze, kaplice, plebanie, domy opieki, przedszkola,
szpitale, seminaria nauczycielskie.
Wznieśli
oni ponad 100 kościołów.
Wiele
kościołów zburzono w okresie II wojny światowej, wiele z nich rozebrano, wiele
popada w ruinę.
Z
drugiej strony wiele świątyń znalazło gospodarza w postaci parafii katolickich,
wiele też przechodzi obecnie remonty i konserwacje.
Bardzo polecam lekturę książki
„Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków”.
Prezentowany
tom przybliża czytelnikom ponad 500-letnie dzieje lokalnego protestantyzmu i
wpływ, jaki jego wyznawcy wywarli na rozwój i dzieje regionu na przestrzeni
pięciu stuleci.
Był to kolejny odcinek cyklu „Biblioteka
Kujaw i Pomorza”, w którym prezentuję najciekawsze książki związane z naszym
regionem.
Wszystkie
one są dostępne w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Książnicy
Kopernikańskiej w Toruniu przy ul. Słowackiego 8.
Dziękuję
za uwagę i pozdrawiam serdecznie.
