Ewangelicy w Toruniu XVI-XX w.

 

Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.)

Zbiór studiów pod redakcją
Jarosława Kłaczkowa

Wydawnictwo Adam Marszałek

Seria: Biblioteka ToMiTo
Towarzystwo Miłośników Torunia

Toruń 2011

Sygnatura SIRr XXXIV/128

Ewangelicy dominowali w życiu społecznym, politycznym, kulturalnym i gospodarczym Torunia od XVI do początku XX wieku.

Idee Marcina Lutra bardzo szybko dotarły do Torunia i rozpowszechniły się wśród elit miasta i wśród jego niższych warstw, zwłaszcza osób niemieckojęzycznych.

Formalnie Zygmunt August zalegalizował protestantyzm w Toruniu edyktem z 28 grudnia 1558 roku.

Od tej pory luteranie odgrywali pierwszorzędną rolę w Toruniu, czego wyrazem jest fakt, że wszyscy burmistrzowie toruńscy w okresie nowożytnym byli ewangelikami, choć protestanci stanowili połowę mieszkańców miasta.

Bogate i złożone relacje protestantów i katolików, ewangelików niemieckojęzycznych i polskojęzycznych, luteran i kalwinistów na przestrzeni blisko pięciu stuleci są tematem prezentowanego zbioru studiów.

Opublikowane teksty wyszły spod pióra wybitnych toruńskich badaczy i specjalistów w dziedzinie protestantyzmu i historii Torunia.

1. Michał Targowski
Ruch protestancki w Toruniu do końca 1558 roku

2. Janusz Małłek
Szkice z dziejów Kościoła Luterańskiego w Toruniu w okresie nowożytnym

3. Wojciech Sławiński
Synod generalny toruński w 1595 roku

4. Stanisław Salmonowicz
Ewangelicy toruńscy w XVIII w. (1697-1793)

5. Katarzyna Pękacka-Falkowska
Ewangelicy toruńscy wobec epidemii 1708 r. na przykładzie kazania "Pacjent chrześcijański"

6. Piotr Birecki
Od chrzcin do pogrzebu. Życie luteranina w nowożytnym Toruniu

7. Piotr Birecki
Architektura i sztuka luterańska w Toruniu w okresie nowożytnym

8. Elżbieta Alabrudzińska
Kościół ewangelicki w Toruniu w latach 1793-1920

9. Agnieszka Zielińska
Przemiany demograficzne wśród ewangelików w Toruniu w latach 1793-1860

10. Wiesława Kwiatkowska
Parafie ewangelicko-unijne w Toruniu w XIX wieku i ich dokumentacja

11. Piotr Birecki
Architektura i sztuka ewangelicka w Toruniu w XIX i XX wieku

12. Jarosław Kłaczkow
Kościoły ewangelickie i ich wyznawcy w Toruniu (1920-1939)

13. Urszula Molin
Dzieje polskiej parafii ewangelicko-augsburskiej w Toruniu (1921-1939)

14. Sylwia Grochowina
Kościoły ewangelickie w Toruniu w latach 1939-1945

15. Jarosław Kłaczkow
Toruńska parafia ewangelicko-augsburska i jej wierni w latach 1945-1975

Piotr Birecki, Jarosław Kłaczkow - Kujawsko-pomorskie kościoły ewangelickie dawniej i dziś

 

Piotr Birecki
Jarosław Kłaczkow

Kujawsko-pomorskie kościoły ewangelickie dawniej i dziś

Wydawcy:
Machina Druku
Parafia Ewangelicko-Augsburska w Toruniu

Toruń 2018

Sygnatura SIRr XXXIV/185

Książka jest albumem zawierającym kilkaset fotografii, dokumentujących ewangelickie sakralne pomniki architektury.

Stanowi ona świadectwo materialnej spuścizny ewangelickich mieszkańców Kujaw i Pomorza.

Historia reformacji rozpoczyna się 500 lat temu w 1517 roku.

Największe miasta Pomorza wprowadziły u siebie zasady protestantyzmu, które zdominowały ich stosunki wewnętrzne.

Na obszarze Pomorza i Kujaw wyznania katolickie i ewangelickie funkcjonowały obok siebie aż do 1945 roku.

XVI wiek - czas reformacji i wiek XIX - okres zaborów - przyniosły wzrost liczby ludności protestanckiej i poprawę jej pozycji prawnej.

Po protestantach pozostały liczne budynki kościelne, a w nich ołtarze, ambony, chrzcielnice, organy, dekoracje malarskie, epitafia, płyty nagrobne, witraże, biblie, śpiewniki, naczynia liturgiczne.

Kościoły ewangelickie funkcjonowały w wielkich miastach i na małych wsiach.

Cześć świątyń ewangelickich była najpierw kościołami katolickimi, inne z ewangelickich przekształcono później na katolickie.

Prawdziwy boom budowlany nastąpił w 2. połowie XIX wieku, kiedy to na naszym obszarze powstało ponad sto nowych świątyń ewangelickich.

Po 1945 roku tylko kilka kościołów pozostało w rękach protestantów.

W albumie zaprezentowano fotografie kościołów z następujących miejscowości:

1. Bagienica
2. Brodnica
3. Bryńsk
4. Bukowiec
5. Brzoza
6. Bydgoszcz
7. Chełmno
8. Chełmża
9. Chodecz
10. Ciele
11. Ciężkowo
12. Dabrowa
13. Dąbrowa Biskupia
14. Dąbrowa Chełmińska
15. Dabrowa Wielka
16. Dębowa Łąka
17. Gąski
18. Gębice
19. Gniewkowo
20. Golub-Dobrzyń
21. Gostkowo
22. Górna Grupa
23. Górsk
24. Górzno
25. Grabowiec
26. Grębocin
27. Gruczno
28. Grudziądz
29. Gryźliny
30. Grzybno
31. Iłowo
32. Inowrocław
33. Iwiec
34. Izbica Kujawska
35. Jabłonowo Pomorskie
36. Janikowo
37. Janowiec Wielkopolski
38. Jarantowice
39. Jeżewo
40. Kamień Krajeński
41. Kawki
42. Kcynia
43. Kęsowo
44. Kokocko
45. Kołodziejewo
46. Konojady
47. Koronowo
48. Kowalewo Pomorskie
49. Kruszyn
50. Książki
51. Kuligi
52. Kwieciszewo
53. Laskowo
54. Lidzbark Welski
55. Lipno
56. Lisewo
57. Lisnowo
58. Lubawa
59. Lubicz
60. Łabiszyn
61. Łasin
62. Łąkorz
63. Łochowo
64. Makowiska
65. Mąkowarsko
66. Michałki
67. Mogilno
68. Mokre koło Grudziądza
69. Mrocza
70. Murzynko
71. Nakło nad Notecią
72. Nicwałd
73. Nieszawa
74. Nowa Wieś Wielka
75. Nowe Miasto Lubawskie
76. Osie
77. Osiek nad Notecią
78. Osielsko
79. Ostromecko
80. Ostrowite koło Golubia
81. Otłoczyn
82. Pędzewo
83. Pęperzyn
84. Piaski koło Grudziądza
85. Płutowo
86. Przedecz
87. Przyłęki
88. Radzyń Chełmiński
89. Rojewice
90. Rojewo
91. Rynarzewo
92. Ryńsk
93. Rypin
94. Rywałd Królewski
95. Rzęczkowo
96. Serock
97. Sępólno Krajeńskie
98. Sicienko
99. Sitno
100. Solec Kujawski
101. Sośno
102. Strzelno
103. Sumowo
104. Szafarnia
105. Szubin
106. Śliwice
107. Świecie nad Wisłą
108. Toruń
109. Trzebczyk
110. Tuchola
111. Wałdowo Szlacheckie
112. Warlubie
113. Wąbrzeźno
114. Wielkie Łunawy
115. Wieldządz
116. Więcbork
117. Włocławek
118. Włościbórz
119. Wszedzień
120. Wtelno
121. Zelgno
122. Zławieś Wielka
123. Zrazim
124. Żnin

Publikację dofinansowano z budżetu Województwa Kujawsko-Pomorskiego.

Piotr Birecki - Ewangelickie budownictwo kościelne w Prusach Zachodnich

 

Piotr Birecki

Ewangelickie budownictwo kościelne w Prusach Zachodnich
Relacje między państwem a Kościołem ewangelicko-unijnym

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Toruń 2014

Sygnatura SIRr XXXIIIb/160

Dr Piotr Birecki jest wykładowcą w Zakładzie Sztuki Średniowiecznej i Nowożytnej na Wydziale Sztuk Pięknych UMK.

Specjalizuje się w sztuce Prus Królewskich i Wschodnich oraz w sztuce protestanckiej XIX wieku.

Jest autorem 90 publikacji naukowych.

Dziedzictwo Kościoła ewangelickiego na Pomorzu Gdańskim sięga XVI wieku.

Pomorscy ewangelicy w ciągu dziejów wybudowali tu setki świątyń ceglanych, kamiennych i drewnianych.

Zawieruch dziejowe sprawiły, że 80% z nich uległo zniszczeniu, straty objęły zabytki ruchome oraz pamięć o dziedzictwie luterańskim Pomorza Nadwiślańskiego.

Od niedawna lokalne społeczności zaczynają odrestaurowywać stare protestanckie cmentarze.

Piotr Birecki przygotowując dysertację poświęconą budownictwu ewangelickiemu przeprowadził olbrzymią kwerendę źródłową w archiwach polskich i niemieckich.

Szczególnie cenne okazały się dokumenty zachowane w aktach rejencji kwidzyńskiej i gdańskiej, aktach konsystorza gdańskiego oraz w aktach ministerstw odpowiadających za budownictwo ewangelickie.

Autor stworzył pierwsze monograficzne opracowanie na temat architektury ewangelickiej w XIX i na początku XX wieku w Prusach Zachodnich.

Najważniejsze zagadnienia poruszane w rozprawie obejmują:

• budownictwo prowincjonalne - związane z inwestycjami rejencji gdańskiej i kwidzyńskiej
• budownictwo bezpośrednio związane z królestwem pruskim i cesarstwem niemieckim
• związki pomiędzy religią i władzą

Książka "Ewangelickie budownictwo kościelne w Prusach Zachodnich" dzieli się na sześć rozdziałów:

1. Dzieje Kościoła ewangelicko-unijnego w Prusach Zachodnich 1772-1920
2. Podstawy teoretyczne ewangelickiego budownictwa kościelnego w Prusach Zachodnich
3. Budownictwo kościelne w diecezji gdańskiej i kwidzyńskiej w XIX i na początku XX wieku
4. Wyposażenie wnętrz kościołów ewangelickich w Prusach Zachodnich
5. Budownictwo ewangelickie przełomu XIX i XX wieku pod patronatem pary cesarskiej
6. Architektura ewangelicka Prus Zachodnich przykładem związku tronu z ołtarzem

Wizytacja biskupstwa sambijskiego z 1570 roku - wydał Jacek Wijaczka

 

Wizytacja biskupstwa sambijskiego z 1570 roku

Wydał: Jacek Wijaczka

Fontes 96

Wydawca: Towarzystwo Naukowe w Toruniu

Toruń 2005

Sygnatura SIRr II/2-T.96

Prezentowaną publikację wydano przy współpracy Towarzystwa Naukowego w Toruniu i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Prof. dr hab. Jacek Wijaczka kieruje Zakładem Historii Krajów Niemieckich Instytutu Historii i Archiwistyki UMK oraz pełni funkcję sekretarza generalnego Polskiego Towarzystwa Historycznego.

Wcześniej już wydał on "Wizytację biskupstwa sambijskiego z 1569 roku" (Fontes, t. 90).

Wizytacje w 1569 i 1570 roku przeprowadził biskup Joachim Mörlin.

Wizytacja z 1570 roku objęła Bartoszyce (Bartenstein), Galiny (Gallingen) i Sępopol (Schippenbeil).

Biskup Mörlin zwizytował również parafię Borki, ale reces się nie zachował, stąd do wydania dołączono jako appendix reces z kolejnej wizytacji tej parafii w 1575 roku.

Podstawą wydania są protokoły wizytacji, które przechowywane są w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem.

Tekst źródłowy jest w języku niemieckim.

Dokumentacja z wizytacji jest bardo cennym źródłem poznania dziejów XVI-wiecznego Kościoła luterańskiego w Prusach Książęcych.

Lektura wydawnictwa pozwala zapoznać się z działalnością pastorów, stanem finansów parafialnych oraz funkcjonowaniem szkół parafialnych.