Krzysztof Hartknoch (1644-1687) - dziejopisarz Prus, Pomorza i Polski

 

Krzysztof Hartknoch,
portret w "Preussische Kirchen – Historia".
Ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej

Krzysztof Hartknoch urodził się w centrum Mazur (w Jabłonce koło Pasymia) w 1644 roku.

Do końca życia był emocjonalnie związany z Pasymiem.

Jego ojciec i obaj dziadowie byli luterańskimi pastorami.

Hartknoch studiował filozofię w Królewcu.

Od młodych lat zmagał się z gruźlicą.

Od 1672 roku prowadził w Królewcu badania nad przeszłością Prus oraz zajmował się zagadnieniami prawno-ustrojowymi.

Wykładał też filozofię i historię na tamtejszym uniwersytecie.

W 1677 roku porzucił posadę profesora na Uniwersytecie w Królewcu i przeniósł się do Torunia, gdzie został profesorem Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego.

10-letni okres pobytu w Toruniu był najbardziej twórczym w życiu Hartknocha.

W Toruniu powstał w zasadzie cały jego dorobek naukowy.

Zmarł 3 stycznia 1643 roku w wieku zaledwie 43 lat.

Jego najważniejszymi dziełami były wydane we Frankfurcie nad Menem  "Stare i Nowe Prusy" - "Alt und Neues Preussen oder preussischer Historien zwei Teile" (1864).

"Stare i nowe Prusy" poświęcone są dziejom Prus Książęcych i Prus Królewskich.

„Alt und Neues Preussen".
Ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej

Hartknoch oprócz historii politycznej wiele miejsca poświęca również historii poszczególnych miast,  stosunkom ludnościowym, wprowadzeniu chrześcijaństwa i dziejom religijnym, systemowi monetarnemu, prawu pruskiemu, historii kultury, obyczajom, prawom i religii dawnych Prusów, językowi pruskiemu.

W "Starych i nowych Prusach"  Hartknoch powtarza informację, że Toruń został założony w 1231 roku wokół wielkiego i rozłożystego dębu, który Krzyżacy ufortyfikowali.

Sama nazwa Torunia możne się wywodzić od niemieckiego słowa "Thor" oznaczającego bramę - w tym wypadku miasto było bramą do Prus.

Ostatnią publikacją Hartknocha była wydana tuż przed jego śmiercią "Pruska historia kościelna" - "Preussische Kirchen - Historia" (Gdańsk 1686).

"Pruska historia kościelna" przedstawia dzieje kościoła w Prusach, kładąc nacisk na znaczenie reformacji i konfesji luterańskiej.

Równie ważną publikacją Hartknocha jest praca poświęcona historii, ustrojowi i systemowi prawnemu Rzeczpospolitej:  "Respublica Polonica duobus libris illustrata" (Królewiec 1677).

Autor omówił po łacinie takie zagadnienia, jak bezkrólewie, elekcja i koronacja, pakta konwenta, senat, urzędy, stan szlachecki, sejmy i sejmiki, ustrój sądownictwa, organizacja wojska i forma rządów.

Wielką zasługa Hartknocha jest poza tym odnalezienie i opublikowanie w 1679 roku XIV-wiecznej kroniki krzyżackiej Piotra Dusburga (z Diusburga)

Kronika obejmuje historię Zakonu od założenia w Palestynie w 1190 roku do roku 1326.

Nowatorstwo Hartknocha jako historyka polega na stosowaniu przez niego krytyki historycznej.

Docenia wagę źródeł historycznych, akt i dokumentów.

Odróżnia je od opracowań historycznych.

Nie zbiera już bezkrytycznie wszystkich informacji, w tym legend i zwykłych fantazji, ale je selekcjonuje, kwestionuje, odrzuca, sprawdza wiarygodność.

W tym właśnie odchodzi już od barokowej uczoności, a podąża w kierunku oświeceniowej krytyki naukowej.

POLECANA LITERATURA

Sławomir Augusiewicz

Dziejopisarstwo Krzysztofa Hartknocha

W: Życie codzienne na dawnych ziemiach pruskich

s. 28-35

Sygnatura MAG 276523

Jerzy Serczyk

Wstęp
do:

Jan Krzysztof Hartknoch
Opis Torunia z roku 1684

Sygnatura SIRr VIa/29

Jerzy Serczyk

Warsztat historyczny Krzysztofa Hartknocha (1644-1687)

W: Księga pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego
T. 1, s. 283-314

Sygnatura SIRr XXXIb/3t.1

Jerzy Serczyk

Krzysztof Hartknoch (1644-1687) toruński historyk Pomorza

Rocznik Toruński
T. 3, s. 55-88

Sygnatura SIRr II/18t.3

Altpreussische Biographie

 

Altpreussische Biographie

1936 - 2015

Wydawca:
Historischen Kommission
für ost- und westpreussische Landesforschung

Königsberg -  Marburg/Lahn

"Altpreußische Biographie" ukazywało się od 1936 roku w Królewcu.

Biografia była wydawana w poszytach - składkach (Lieferung).

Takie wydawnictwo charakteryzuje się tym, ze ostatnie hasło biograficzne w poszycie może urywać się w połowie, żeby być kontynuowanym w kolejnym numerze.

Poszyty są wydawane co jakiś czas.

Kilka poszytów tworzy jeden tom.

Biografia Staropruska obejmuje osoby związane z Prusami Wschodnimi i Prusami Zachodnimi.

Bibliografię wydawała Komisja Historyczna do Badań Krajoznawczych Prus Wschodnich i Zachodnich (Historische Kommission für ost- und westpreussische Landesforschung).

Komisja została założona w 1923 roku w Królewcu, dziś działa dalej w Marburgu.

Twórcą i pierwszym redaktorem "Altpreußischen Biographie" był dr Christian Krollmann.

Granice administracyjne prowincji Westpreussen i Ostpreussen
w latach 1878 – 1918

Christian Krollmann urodził się w 1866 roku w Bremie.

W 1904 roku obronił pracę doktorską na Uniwersytecie Albrechta w Królewcu na temat historii Prusów.

Był dyrektorem Biblioteki Miejskiej i Archiwum Miejskiego w Królewcu.

Opublikował szereg książek i artykułów poświęconych zakonowi krzyżackiemu, historii Prus Wschodnich i Zachodnich, średniowiecznym zamkom i miastom, nowożytnej wojskowości.

Zmarł w Królewcu w 1944 roku.

Zasłynął jako twórca słownika biograficznego, który jest podstawowym źródłem informacji dla badaczy przeszłości Prus Królewskich i Prus Książęcych.

Pierwszy tom Biografii Staropruskiej ukazał się w całości 1941 roku w Królewcu.

W sumie składał się z trzynastu poszytów i zawierał hasła osobowe do litery M (Abegg-Malten).

Christian Krollmann wydał w Królewcu w latach 1942 -1944 jeszcze trzy części tomu II.

Obejmowały one hasła od Maltitz do Polenz.

W wojennej zawierusze reszta materiałów opracowanych przez Krollmanna zaginęła.

Tom drugi został dokończony i doprowadzony do litery Z już po śmierci Christiana Krollmanna.

Jego pracę kontynuowano w Niemczech Zachodnich.

Dwadzieścia lat po zakończeniu II wojny światowej Kurt Forstreuter i Fritz Gause opracowali i wydali w latach 1961-1967 części 4-7 tomu II "Altpreußische Biographie".

Biografia Staropruska objęła tym samym, po trzydziestu latach od ukazania się pierwszego poszytu, hasła od A do Z.

Kolejne tomy ukazywały się odtąd systematycznie.

• Tom III - opracowanie: Kurt Forstreuter, Fritz Gause - 1975 - Marburg/Lahn
• Tom IV - opracowanie: Ernst Bahr, Gerd Brausch - 1984, 1989, 1995 - Marburg/Lahn
• Tom V - opracowanie: Klaus Bürger - 2000, 2007, 2015 - Marburg/Lahn

Niestety kolejni wydawcy Biografii Staropruskiej nie doczekali się ukończenia całości dzieła.

Fritz Gause zmarł w 1973 roku, Kurt Forstreuter w 1979, Ernst Bahr w 1987, Gerd Brausch w 1995, Klaus Bürger w 2010 roku.

Ostatni tom doprowadził do końca Bernhart Jähnig przy współpracy Joachima Artza.

Tym samym prace nad "Altpreußische Biographie" zostały zakończone.

Biografia Staropruska jest dziś uznawana za najlepszą regionalna biografię niemiecką.

W Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu dostępne są trzy tomy Biografii Staropruskiej.

Christian Krollmann

Altpreussische Biographie

Band 1, Abegg - Malten

Königsberg 1941

  

Christian Krollmann

Altpreussische Biographie

Band 2 Lieferung , von Maltitz - Mrongovius

Königsberg 1942

Christian Krollmann

Altpreussische Biographie

Band 2 Lieferung 2 - Mrongovius - Oldenburg

Königsberg 1943

Christian Krollmann

Altpreussische Biographie

Band 2 Lieferung 3 - Oldenburg - Polenz

Königsberg 1944

Kurt Forstreuter, Fritz Gause

Altpreussische Biographie

Band 2 Lieferung 4 - Polenz - Sadorski

Marburg/Lahn 1961

Kurt Forstreuter, Fritz Gause

Altpreussische Biographie

Band 2 Lieferung 5 - Sämmann - Steenke

Marburg/Lahn 1963

Kurt Forstreuter, Fritz Gause

Altpreussische Biographie

Band 2 Lieferung 6 - Steffeck - von Venrade

Marburg/Lahn 1965

Kurt Forstreuter, Fritz Gause

Altpreussische Biographie

Band 2 Lieferung 7 - Ventzki - von Zychlinski

Marburg/Lahn 1967

Kurt Forstreuter, Fritz Gause

Altpreussische Biographie

Band 3

Marburg/Lahn 1975

Od traktatu kaliskiego do pokoju oliwskiego - polsko-krzyżacko-pruskie stosunki dyplomatyczne w latach 1343-1660

 

Od traktatu kaliskiego do pokoju oliwskiego
Polsko-krzyżacko-pruskie stosunki dyplomatyczne w latach 1343-1660

Redakcja: Almut Bues, Janusz Grabowski, Jacek Krochmal, Grischa Vercamer, Hubert Wajs

Archiwum Główne Akt Dawnych : Niemiecki Instytut Historyczny : Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych : Wydawnictwo DiG
Warszawa 2015

Sygnatura SIRr VIb/4-51

Obszerna praca zbiorowa "Od traktatu kaliskiego do pokoju oliwskiego" zawiera referaty wygłoszone na międzynarodowej konferencji naukowej "Od traktatu kaliskiego do pokoju oliwskiego - polsko-krzyżacko-pruskie stosunki dyplomatyczne w latach 1343-1660", która miała miejsce w Warszawie w dniach 24-25 maja 2013 roku.

Organizatorami konferencji było Archiwum Główne Akt Dawnych i Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie.

Uczestnicy konferencji zajmowali się okolicznościami, jakie towarzyszyły zawieraniu traktatów, porozumień i umów międzynarodowych między Królestwem Polskim, Wielkim Księstwem Litewskim, zakonem krzyżackim i Księstwem Pruskim.

Referaty poświęcone są dyplomacji, preliminariom i negocjacjom, karierom dyplomatów, dokumentom dyplomatycznym.

Książka zawiera osiemnaście referatów w języku polskim i niemieckim.

1. Martin Espenhorst - , Preußisch/Deutsch-Polnische Friedensprozesse im 15., 16. und 17. Jahrhundert. Eine Einführung
2. Janusz Grabowski - , Między Polską a zakonem krzyżackim w Prusach. Mazowsze wobec pokoju kaliskiego z 1343 roku
3. Sebastian Kubon - Der Friedensvertrag von Raciążek 1404 im Lichte seines Entstehungsprozesses
4. Marek Radoch - Elbląskie rozmowy wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen z posłami króla Władysława Jagiełły w czerwcu 1409 roku
5. Dariusz Wróbel - , Uwagi o negocjatorach traktatów pokojowych z zakonem krzyżackim w czasach Władysława Jagiełły
6. Sobiesław Szybkowski - Wielkopolscy i środkowopolscy dyplomaci króla Władysława Jagiełły zaangażowani w sprawy pruskie. Portret grupowy
7. Rafał Simiński - Od układu korczyńskiego do traktatu toruńskiego. Polityka księcia słupskiego Bogusława VIII wobec zakonu krzyżackiego w latach 1403–1411
8. Michalina Duda - , Kwestia granicy Nowej Marchii w polsko-krzyżackich traktatach pokojowych z pierwszej połowy XV wieku
9. Andreas Rüther - „Ein bisschen Frieden”. Vorformen, Abstufungen und Übergänge des Friedens von Melnosee 1422
10. Loïc Chollet - Von Friedenverträgen bis zum Konzil von Konstanz (1414–1418): Schemaiten und die Rechtliche Stellung von Heidnischen Völkern
11. Adam Szweda - „Princeps et consiliarius Regni Poloniae”. Król i wielki mistrz w latach 1466–1497
12. Gregor M. Metzig - „Preisgabe des Deutschen Ordens gegenüber Polen?” Die preußische Frage in den habsburgisch-jagiellonischen Verträgen von 1515
13. Jacek Wijaczka - Traktat krakowski z 1525 roku. Sukces Jagiellonów czy Hohenzollernów?
14. Ralf G. Päsler - Vorstellungen des Deutschen Ordens von Krieg und Frieden in seinen Chroniken des Preußenlandes
15. Martin Espenhorst - Welt- und Friedensbilder vom Deutschen Orden in Preußen in der Historie der Frühen Neuzeit 1500–1800
16. Marcin Swobodziński - Okoliczności i znaczenie ostatniego aktu renowacji inwestytury w Prusach Książęcych w lutym 1649 roku
17. Wojciech Krawczuk - , Dyplomatyka i dyplomacja: kulisy rokowań pokojowych w Oliwie w 1660 roku
18. Piotr Dymmel - Edytorskie dzieje traktatów pokojowych Polski z zakonem krzyżackim i Prusami

Janusz Małłek - Dwie części Prus

 

Janusz Małłek

Dwie części Prus
Studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku

Wydanie 2

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Toruń 2015

Sygnatura SIRr VIb/5-10

Prof. zw. dr hab. Janusz Małłek jest wybitnym specjalistą w zakresie dziejów Prus i Skandynawii.

Jest autorem ponad 500 publikacji naukowych, w tym 100 w językach obcych.

"Dwie części Prus" ukazały się po raz pierwszy w 1987 roku.

Przedmiotem książki są dzieje Prus Królewskich i Prus Książęcych w XVI i XVII wieku.

Do wojny trzynastoletniej i II pokoju toruńskiego (1466) obie te części tworzyły Państwo Zakonu Krzyżackiego.

Na kraje te wpływ miała również polityka Rzeczypospolitej i Brandenburgii.

Ale to przede wszystkim wzajemne relacje Prus Królewskich i Prus Książęcych, ich związki, więzi, ich zacieśnianie i rozluźnianie są przedmiotem monografii.

"Dwie części Prus" to zbiór studiów z historii politycznej, a także dziejów społeczeństwa, gospodarki, prawa, wojskowości, Kościoła i kultury.

Spis artykułów:

1. Powstanie poczucia krajowej odrębności w Prusach i jej rozwój w XV i XVI wieku
2. Prusy Królewskie a Prusy Krzyżackie, a potem Prusy Książęce w XV i XVI wieku. Izolacja czy gospodarcze i polityczne zbliżenie?
3. Hołd pruski 1525 roku. Ostateczna likwidacja zakonu krzyżackiego w Prusach
4. Polityka Prus Książęcych wobec Polski za czasów księcia Albrechta
5. Prusy Książęce, Polska i Rzesza w czasach księcia Albrechta
6. Stany Prus Królewskich a Rzeczpospolita Polska w latach 1526–1660
7. Prusy Królewskie a państwo prusko-brandenburskie w latach 1525–1772
8. Prawo chełmińskie w Prusach Krzyżackich (1466–1525) i Prusach Książęcych (1525–1620)
9. Ostatnie stadium reformy monetarnej w Prusach Królewskich i Książęcych (1530–1531)
10. Polityka celna Prus Królewskich i Prus Książęcych w latach 1525–1548
11. Wspólna obrona Prus Królewskich i Prus Książęcych na wypadek obcej agresji w latach 1525–1548
12. Reformacja w Prusach Książęcych
13. Marcin Luter a reformacja w Prusach Książęcych i Prusach Królewskich
14. Prusy Książęce a reformacja w Polsce
15. Ekspansja kultury polskiej na Prusy Książęce w XVI wieku
16. Jan Kochanowski w Królewcu

Wizytacja biskupstwa sambijskiego z 1570 roku - wydał Jacek Wijaczka

 

Wizytacja biskupstwa sambijskiego z 1570 roku

Wydał: Jacek Wijaczka

Fontes 96

Wydawca: Towarzystwo Naukowe w Toruniu

Toruń 2005

Sygnatura SIRr II/2-T.96

Prezentowaną publikację wydano przy współpracy Towarzystwa Naukowego w Toruniu i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Prof. dr hab. Jacek Wijaczka kieruje Zakładem Historii Krajów Niemieckich Instytutu Historii i Archiwistyki UMK oraz pełni funkcję sekretarza generalnego Polskiego Towarzystwa Historycznego.

Wcześniej już wydał on "Wizytację biskupstwa sambijskiego z 1569 roku" (Fontes, t. 90).

Wizytacje w 1569 i 1570 roku przeprowadził biskup Joachim Mörlin.

Wizytacja z 1570 roku objęła Bartoszyce (Bartenstein), Galiny (Gallingen) i Sępopol (Schippenbeil).

Biskup Mörlin zwizytował również parafię Borki, ale reces się nie zachował, stąd do wydania dołączono jako appendix reces z kolejnej wizytacji tej parafii w 1575 roku.

Podstawą wydania są protokoły wizytacji, które przechowywane są w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem.

Tekst źródłowy jest w języku niemieckim.

Dokumentacja z wizytacji jest bardo cennym źródłem poznania dziejów XVI-wiecznego Kościoła luterańskiego w Prusach Książęcych.

Lektura wydawnictwa pozwala zapoznać się z działalnością pastorów, stanem finansów parafialnych oraz funkcjonowaniem szkół parafialnych.