Męczeństwo - służba - walka

 

Jan Sziling

Męczeństwo - służba - walka

Duchowieństwo diecezji chełmińskiej w latach drugiej wojny światowej (1939-1945)

Wydawca: Towarzystwo Naukowe w Toruniu

Toruń 2019

Sygnatura SIRr  XXXIV/207

Jan Sziling (1939-2023) był profesorem na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Specjalizował się w historii najnowszej.

W Książnicy Kopernikańskiej dostępnych jest wiele jego książek, wśród nich:

1. Kościoły chrześcijańskie w polityce niemieckich władz okupacyjnych w Generalnym Gubernatorstwie (1939-1945) 

2. Męczeństwo - służba - walka : duchowieństwo diecezji chełmińskiej w latach drugiej wojny światowej (1939-1945) 

3. Straty w dziedzinie kultury polskiej poniesione na obszarze woj. bydgoskiego w okresie II wojny światowej 

4. Struktura narodowościowa Torunia w okresie okupacji niemieckiej (1939-1945) 

5. Watykan wobec polityki kościelnej władz hitlerowskich na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy : (1939-1945) 

6 .Wysiedlanie ludności polskiej z Pomorza w okresie okupacji hitlerowskiej 

Książka "Męczeństwo - służba - walka" jest słownikiem biograficznym duchowieństwa diecezji chełmińskiej w latach drugiej wojny światowej (1939-1945).

Diecezja w dniu 31 sierpnia 1939 roku liczyła 694 księży.

Padli oni ofiarą eksterminacji przeprowadzanej przez okupanta niemieckiego, której szczególne nasilenie nastąpiło jesienią 1939 roku.

Masowe zbrodnie, aresztowania, egzekucje, umieszczanie w obozach miały miejsce na terenie całego Pomorza Nadwiślańskiego.

Aresztowano wówczas aż 431 księży, którzy byli przeznaczeni na śmierć lub pobyt w obozie.

Zginęło jesienną 1939 roku aż 215 księży diecezji w miejscach masowych straceń, w leśnych ustroniach lub zakatowanych w więzieniach.

Poza tym od 1940 do 1945 roku gestapo aresztowało jeszcze 100 dalszych księży.

Ci księża, którzy przetrwali masowe rozstrzeliwania w 1939 roku, ginęli później w niemieckich obozach koncentracyjnych KL Stutthof, KL Sachsenhausen, KL Dachau.

Opracowanie " "Męczeństwo - służba - walka. Duchowieństwo diecezji chełmińskiej w latach drugiej wojny światowej (1939-1945)" zawiera biogramy wszystkich kapłanów diecezji chełmińskiej zgodnie ze stanem z 31 sierpnia 1939 roku.

Biogram każdego kapłana opisuje jego losy w latach wojny i okupacji niemieckiej,

Uwzględniono również represje sowieckie.

Ks. Bogusław Dygdała - Struktury parafialne diecezji chełmińskiej w XVII-XVIII wieku

 

Ks. Bogusław Dygdała

Struktury parafialne diecezji chełmińskiej w XVII-XVIII wieku

Roczniki TNT - Rocznik 93 - Zeszyt 3
Towarzystwo Naukowe w Toruniu

Uniwersytet Mikołaja Kopernika 

Toruń 2009

Sygnatura SIRr XXXIV/129

Ks. dr Bogusław Dygdała poświęcił swoją dysertację badaniom nad dziejami kościoła, a w szczególności nad funkcjonowaniem struktur parafialnych.

Podstawą źródłową pracy są akta wizytacji od najstarszych zachowanych kompletnie z 1647 roku do przeprowadzanych w latach 80-tych XVIII stulecia.

Książka podzielona została na cztery rozdziały.

Rozdział I - Diecezja chełmińska i jej wizytacje w epoce potrydenckiej

Rozdział II - Zmiany sieci dekanalnej i parafialnej

Rozdział III - Duchowieństwo

Rozdział IV - Świątynie i ich wyposażenie

W XVII i XVIII wieku struktura parafialna bardzo ewoluowała.

Liczba parafii spadała w związku z postępami reformacji i przejmowaniem kościołów przez protestantów oraz w związku ze zniszczeniami świątyń dokonywanymi przez wojska szwedzkie.

Dopiero u schyłku XVII wieku rozpoczęło się powolne rekonstruowanie struktury parafialnej, odzyskiwanie świątyń od protestantów i odbudowywanie zniszczonych przez obce wojska kościołów.

Lektura opracowania pozwala zapoznać się również z danymi na temat liczby ludności katolickiej i praktykami religijnymi wiernych.

Akta wizytacji udostępniają wiedzę o duchowieństwie parafialnym, jego wieku, wykształceniu i dochodach.

W końcu dowiadujemy się o wyposażeniu świątyń w ołtarze, organy, szaty i księgi liturgiczne.

Co ciekawe większość kościołów w diecezji chełmińskiej była murowana, co było jednak dziedzictwem czasów krzyżackich.

Do rozprawy dołączono dwie mapy przedstawiające strukturę parafialną diecezji chełmińskiej:
1. według wizytacji Jana Ludwika Strzesza (1667-1672)
2. według tabel bpa Karola Hohenzollerna (1785)

Wacław Dokurno, Maria Gessek - Kościół na Ziemi Chełmińskiej

 

ks. Wacław Dokurno
Maria Gessek

Kościół na Ziemi Chełmińskiej
w roku jubileuszu 750-lecia diecezji chełmińskiej

Toruń 1993

Sygnatura SIRr XXXIV/196

Książka "Kościół na Ziemi Chełmińskiej" jest owocem 10 lat doświadczeń zbieranych podczas prowadzenia rekolekcji oazowych w Toruniu.

Ruch oazowy, czyli Ruch Światło-Życie przewiduje codzienną pielgrzymkę do innego kościoła w czasie rekolekcji.

W ciągu 15 dni oazy uczestnicy rekolekcji pielgrzymowali do następujących świątyń:

• dzień 1 - katedra św. Janów w Toruniu
• dzień 2 - kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy
• dzień 3 - kościół pofranciszkański NMP
• dzień 4 - katedra św. Wojciecha w Gnieźnie
• dzień 6 - sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej w Chełmnie
• dzień 7 - kościół św. Jakuba
• dzień 8 - proprotestancki kościół w Górsku
• dzień 9 - droga krzyżowa z Fortu VII na Barbarkę
• dzień 10 - barokowy kościół św. Piotra i Pawła
• dzień 11 - poprotestancki kościół Świętego Ducha
• dzień 14 - neogotycki kościół M. B. Zwycięskiej

Równolegle w programie rekolekcji każdego dnia był czas na modlitwę różańcową przy wizerunku Najświętszej Marii Panny.

Programowi rekolekcji odpowiada również układ książki.

Zamieszczone w niej materiały pomocnicze podzielono na 15 dni.

Są to teksty historyczne - z zakresu historii Kościoła, Polski i historii sztuki.

Ich osią tematyczną jest odwiedzana w danym dniu świątynia.

Całość poprzedza krótki zarys historii kościoła na ziemi chełmińskiej.

Czytelników powinny zainteresować następujące zagadnienia opisane w książce:

• dzieje Torunia
• kościół św. Jana w Toruniu
• ruch monatystyczny św. Benedykta - jego początki i pierwsze klasztory benedyktyńskie w Polsce
• początki chrześcijaństwa w Polsce X-XI w.
• ruch kanonicki i kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy
• symbolika kościoła romańskiego
• prehistoria diecezji chełmińskiej
• ikonografia Zwiastowania
• ikonografia Bożego Narodzenia
• ikonografia zaśnięcia NMP
• kult obrazu Matki Bożej Nieustającej Pomocy - patronki diecezji chełmińskiej (toruńskiej)
• zakony żebracze
• symbolika kościoła gotyckiego
• kościół pofranciszkański NMP w Toruniu
• bł. Jan Łobdowczyk (?-ok. 1264)
• sanktuarium św. Wojciecha w Gnieźnie
• Drzwi Gnieźnieńskie
• Ostrów Lednicki
• rzeźba romańska w strzelnie
• św. Wawrzyniec - patron diecezji chełmińskiej
• początki diecezji chełmińskiej
• bł. Chrystian - pierwszy biskup Prus
• Henryk - Heindenreich  - pierwszy biskup chełmiński
• bł. Juta - pustelnica z Chełmży
• Magdalena Mortęska - reformatorka chełmińska
• dawny kościół i klasztor cysterek w Chełmnie
• Pieta Chełmińska
• kościół św. Jakuba w Toruniu
• ikonografia Krzyża
• duchowość pasyjna XIII i XIV w.
• Drzewo Życia
• obraz pasyjny
• Chrystus Bolesny
• kult maryjny w Polsce
• obraz Matki Boskiej Śnieżnej
• feretron różańcowy
• rozpad jedności Europy
• reformacja w Toruniu i diecezji chełmińskiej
• bp Piotr Kostka - kontrreformacja
• malarstwo protestanckie
• Droga Krzyżowa
• ks. S.W. Frelichowski więzień Fortu VII w Toruniu
• kult św. Barbary
• sztuka w Polsce po soborze trydenckim
• ikonografia Niepokalanego Poczęcia
• kościół Św. Ducha
• historyzm wieku XIX
• kościół w Toruniu w XIX w.
• wspólnota prawosławna w Toruniu
• sztuka sakralna a życie duchowe
• sztuka sakralna XX w.

Wojciech Wielgoszewski - Ocalić od zapomnienia : duchowni diecezji chełmińskiej XIII-XX wiek

 

Wojciech Wielgoszewski

 Ocalić od zapomnienia

Duchowni diecezji chełmińskiej XIII-XX wiek

Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne

Toruń 2019

Sygnatura SIRr IIIA/131

Wojciech Wielgoszewski jest rodowitym Torunianinem.

Ukończył filologię polską na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika.

Długie lata pracował jako nauczyciel w toruńskich szkołach, gdzie został ciepło zapamiętany przez uczniów i nauczycieli.

Był również dziennikarzem - współpracownikiem redakcji "Głosu z Torunia".

Na łamach pisma publikował opracowywane przez siebie biogramy zasłużonych kapłanów.

Opisywał również wizytę Jana Pawła II w Toruniu.

Był autorem cyklu poświęconego sanktuariom diecezji chełmińskiej.

Jego dorobek naukowy podsumowuje polecane dzisiaj dzieło poświęcone życiu kapłanów diecezji chełmińskiej.

Książka Wojciecha Wielgoszewskiego "Ocalić od zapomnienia : duchowni diecezji chełmińskiej XIII-XX wiek" jest zbiorem obszernych biogramów, w których odżywają kapłani pełniący posługę w diecezji chełmińskiej.

Byli wśród kapłanów nauczyciele, działacze patriotyczni, społecznicy i animatorzy kultury.

Książka opisuje kapłanów od 1243 do 1992 roku.

Najwięcej wśród nich jest księży z XIX i XX wieku.

Każdy szkic biograficzny wymagał od autora żmudnej kwerendy źródłowej.

Biogramy są napisane bardzo rzetelnie, fachowo i interesująco.

Jest to bardzo wartościowa pozycja historyczna.

Praca składa się z dwóch części.

Część I ma charakter słownika biograficznego.

Postacie prezentowane są w porządku alfabetycznym.

Część II ma charakter tematyczny.

Kapłani opisani są w następujących grupach:

- Duchowieństwo wobec kulturkampfu

- Męczennicy 1939

- Księża z filomackim rodowodem

- Księża w powstaniu styczniowym

- Grudziądzcy kapłani roku 1928

- Pragnienie wolności

- Męczennicy i świadkowie wiary bliżej beatyfikacji

- Męczennicy pomorscy

ks. Bogusław Głodowski - O ruchu trzeźwościowym w diecezji chełmińskiej w latach 1848-1939

 

ks. Bogusław Głodowski

O ruchu trzeźwościowym w diecezji chełmińskiej w latach 1848-1939

Instytut Kaszubski

Gdańsk 2016

Sygnatura SIRr XXI/57

Ks. prałat dr Bogusław Głodowski pełni funkcję diecezjalnego duszpasterza trzeźwości w Gdańsku.

Jest też duszpasterzem Kaszubów.

W 2013 roku obronił doktorat na Uniwersytecie Gdańskim poświęcony ruchowi trzeźwościowemu w diecezji chełmińskiej w latach 1848-1939.

Autor na wstępie opisał narodziny i rozwój ruchów trzeźwościowych w II połowie XIX wieku w USA i w Europie Zachodniej.

Przedstawił rozwój idei trzeźwościowej na terenie zaborów w Królestwie Kongresowym, w Poznańskim i na Pomorzu, na Śląsku Cieszyńskim i Galicji, na samym Śląsku.

Przypomniał również o starych tradycjach trzeźwościowych ożywionych w XIX i XX wieku.

Kolejna część rozprawy poświęcona jest powstaniu bractw trzeźwości w diecezji chełmińskiej.

Przedstawiono troskę Kościoła katolickiego o trzeźwość wiernych.

Opisano związki biskupów chełmińskich z misjami ludowymi i bractwami trzeźwości.

Zaprezentowano zaangażowanie duchowieństwa zakonnego i parafialnego w ruch trzeźwościowy.

Przedstawiono też liderów ruchu.

Dalej dysertacja zawiera analizę stosunku państwa i Kościoła do ruchu trzeźwościowego na Pomorzu w latach 1920-1939.

Autor opisał społeczny ruch trzeżwościowy na Pomorzu w czasach II Rzeczypospolitej, przedstawił ustawodawstwo państwowe na ten temat, zaprezentował zaangażowanie struktur administracji w walkę z alkoholizmem.

Monografię zamykają rozważania na temat renesansu bractw trzeźwości w diecezji chełmińskiej.

Autor opisuje inicjatywy Episkopatu, zaangażowanie biskupów chełmińskich i struktur diecezjalnych w troskę o trzeźwość.

Przedstawia też wybitnych działaczy ruchu trzeźwościowego diecezji chełmińskiej w 20-leciu międzywojennym.

Ksiądz Alfons Mańkowski (1870-1941) - prezes Towarzystwa Naukowego w Toruniu

ks. Alfons Mańkowski
Ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej

Ks. Alfons Mańkowski urodził się 10 września 1870 roku w Wielkim Kuntersztynie pod Grudziądzem.

Jego ojciec posiadał własne 25-hektarowe gospodarstwo rolne, które wykupił w 1867 roku z rąk niemieckich.

Miał siedmioro rodzeństwa.

Jego brat Teofil również został księdzem i również został zamordowany przez Niemców w 1939 roku.

ks. Alfons Mańkowski, W: Roczniki Korporacji

Studentów Uniwersytetu Poznańskiego "Pomerania", t. 3 - 1928,

fotografia Antoni Fiedler, sygnatura KM 01524

Księżmi zostali też dwaj jego bratankowie Maksymilian i Józef (zamordowany przez Niemców w 1939 roku).

Ukończył Seminarium Duchowne w Pelplinie - wówczas największym ośrodku naukowym na Pomorzu.

W 1895 roku uzyskał święcenia kapłańskie.

[spacer height="20px"]

Jako wikary bardzo często był przenoszony między różnymi parafiami, władze pruskie chciały w ten sposób utrudnić jego działalność narodową, kulturalną i społeczną.

Niemcy nie zgodzili się zatwierdzić go na żadne probostwo.

Pełnił służbę duszpasterską w Gniewie, Człuchowie, Tucholi, Lembargu, Nowem, Mokrem (koło Grudziądza), Starej Kiszewie, Sarnowie, Fordonie, Przysiersku, Lubiszewie, Wabczu, Złotowie (k. Lubawy), Radzynie Chełmińskim.

Od 1923 roku do śmierci był proboszczem w Lembargu koło Brodnicy.

W 1927 roku papież Pius XI nadał mu godność honorową papieskiego prałata domowego.

Jego wielką pasją była historia i kultura Pomorza, Warmii, ziemi chełmińskiej i ziemi michałowskiej, oraz przeszłość diecezji chełmińskiej.

Zgromadził cenny księgozbiór poświęcony dziejom Pomorza, robił mnóstwo wypisów źródłowych podczas wizyt na plebaniach, poszukiwaniach na prywatnych strychach, w czasie wizyt w archiwach w Pelplinie i Gdańsku.

[spacer height="20px"]

Niestety po aresztowaniu ks. Mańkowskiego przez gestapo we wrześniu 1940 roku cała jego prywatna biblioteka i archiwum zostały zniszczone.

Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu,
Tom XI, zeszyt 5-12,
Sygnatura II/3-1938-1945

Owocem jego badań są setki publikacji - w sumie aż 328 pozycji.

Pisał o działaczach pomorskich z różnych epok, o nazewnictwie miejscowym, na temat zwyczajów i obyczajów pomorskich, o historii poszczególnych kościołów, klasztorów, parafii, na temat historii szkolnictwa na Pomorzu, o drukarstwie i piśmiennictwie pomorskim, na temat zagadnień społeczno-ekonomicznych i narodowych.

Napisał 40 biogramów do Polskiego Słownika Biograficznego.

Opracował wydawnictwa źródłowe takie, jak inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego i kapituły katedralnej chełmińskiej czy konstytucje synodalne diecezji chełmińskiej.

Jego najważniejsze publikacje to:

• Dzieje drukarstwa i piśmiennictwa polskiego w Prusiech Zachodnich
• Z porozbiorowych dziejów drukarstwa i piśmiennictwa polskiego w Toruniu
• Pod rządami pruskimi 1815-1915
• Walka Pomorza o polskość pod zaborem pruskim 1772-1920
• Odrodzenie narodowe na Pomorzu w XIX i XX w.
• Zarys dziejów Torunia po 1815 r.
• Kapituła katedralna chełmińska od r. 1466 do 1821
• Prałaci i kanonicy katedralni chełmińscy od założenia kapituły do naszych czasów
• Nazwy miejscowe pow. lubawskiego
• Zwyczaje i wierzenia ludowe w Złotowie pod Lubawą
• Czytelnictwo i bibliotekarstwo na Pomorzu 1849-80

Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie.

W 1923 roku został prezesem Towarzystwa Naukowego w Toruniu.

Funkcje tę sprawował przez cały okres międzywojenny.

Umarł z wycieńczenia ciężką pracą w niemieckim obozie koncentracyjnym w Stutthofie 12 lutego 1941 roku.

POLECANA LITERATURA

Krystyna Podlaszewska

Alfons Mańkowski 1870-1941

W: Działacze Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1875-1975

str. 217-280

Sygnatura XXXb/3t.1

Krystyna Podlaszewska

Ks. Alfons Mańkowski
Historyk piśmiennictwa pomorskiego

Zeszyty Naukowe UMK -1962
Nauka o książce - Tom I - s. 153-171

Sygnatura MAG 126313.1

ks. Henryk Mross

Bibliografia prac drukowanych ks. prałata Alfonsa Mańkowskiego

Studia Pelplińskie 1974
s. 245-268

Sygnatura MAG TN 21802.02

Krystyna Podlaszewska

Ks. Alfons Mańkowski - duszpasterz, działacz społeczno-narodowy, naukowiec

Studia Pelplińskie 1983
s. 51-58

Sygnatura MAG TN 21802.11

ks. Tadeusz Glemma

Ks. Alfons Mańkowski (1870-1941)

Kwartalnik Historyczny
1946 - Tom 53 - zesz. 3-4 - s. 538-541

Sygnatura MAG 03644-53/2

Krystyna Podlaszewska

hasło: Mańkowski Alfons (1870-1941)

Polski Słownik Biograficzny
Tom 19 - zesz. 4 - str. 510-513

Sygnatura SIRi XVIa/1-t.19

ks. Henryk Moss

Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821-1920

Pelplin 1995

Sygnatura SIRr IIIA/28

Józef Borzyszkowski

Alfons Mańkowski (1870-1941)

W: Ludzie Pomorza lat 1920-1939

s. 50-55

Sygnatura SIRr IIIA/4f

Krystyna Podlaszewska

Alfons Mańkowski (1870-1941)

W: Wybitni ludzie dawnego Torunia

s. 273-279

Sygnatura SIRr IIIA/3a

Jerzy Szews

Słownik biograficzny Ziemi Lubawskiej 1244-2000

Tom 1
Lubawa 2000

Sygnatura SIRr IIIA/51t.1

ks. Paweł Czaplewski

Ś.p. Ks. Alfons Mańkowski

Zapiski TOwarzystwa Naukowego w Toruniu

Tom 11 - za rok 1939-1945 - nr 5-12
s. 108 - 111

Sygnatura SIRr II/3-1938-1945