Marek Sass - Bysławek w Borach Tucholskich

 

Marek Sass

Bysławek w Borach Tucholskich
z dziejów wsi i klasztoru 

Wydawnictwo Magraf

na zlecenie Stowarzyszenia Rozwoju Gminy Lubiewo "Bory"

Bydgoszcz Bysławek 2014

Sygnatura SIRr VIII/In-Bysławek-1

Rekonstrukcja dziejów Bysławka była możliwa przede wszystkim dzięki analizie dokumentów pozostających w dyspozycji Archiwów państwowych w Bydgoszczy i Gdańsku oraz Archiwum Diecezjalnego w Pelplinie.

Źródła archiwalne są uzupełniane przez wzmianki zamieszczane w prasie pomorskiej z przełomu XIX i XX wieku.

Historia Bysławka rozpoczyna się już w XIV wieku.

Od początku XVII wieku losy wsi związane są z klasztorem benedyktynek. 

Dziś jest to dom Sióstr Miłosierdzia Bożego św. Wincentego a Paulo.

Do dziś zachował się najcenniejszy zabytek, jakim jest krzyż ufundowany w 1603 roku dla klasztoru w Bysławku przez Zofię z Kostków Batorowa.

Klasztor jest centrum borowiackiego kultu Matki Bożej Pocieszenia.

Od stu lat nad Bysławkiem i Borami Tucholskimi góruje dostojna neogotycka wieża kościoła.

Dzieje klasztoru i wsi przeplatają się na łamach monografii.

Wiele miejsca poświęcono też miejscowej szkole, działalności Koła Gospodyń Wiejskich czy Ochotniczej Straży Pożarnej.

Księga jest bogato ilustrowana fotografiami archiwalnymi oraz zdjęciami przedstawiającymi reprodukcje dokumentów.

Stoliczku, nakryj się!

 

Stoliczku, nakryj się! 

Gospodynie z gminy Jabłonowo Pomorskie polecają

teksty: Przemysław Majchrzak, Anna Matuszewska

zdjęcia: Przemysław Majchrzak, Adam Orzech

Wydawca: Urząd Miasta i Gminy w Jabłonowie Pomorskim

Jabłonowo Pomorskie 2010

Sygnatura SIRr IX/66

Koła Gospodyń Wiejskich prowadzą bardzo szeroką działalność społeczna i kulturalną na rzecz integracji środowiska wiejskiego i podnoszenia poziomu życia.

Od lat organizowane są kursy kroju i szycia, higieny i zdrowia, gotowania, estetyki obejścia i wystroju wnętrz, lokalnej tradycji i starych obyczajów.

W książce zamieszczono przepisy kulinarne przygotowane przez koła gospodyń wiejskich z miejscowości położonych na terenie gminy Jabłonowo Pomorskie:

• Budziszyn,
• Buk Góralski,
• Buk Pomorski,
• Bukowiec,
• Górale,
• Jabłonowo Zamek,
• Kamień,
• Konojady,
• Lembarg, 
• Mileszewy,
• Nowa Wieś,
• Płowęż,
• Płowężek, 
• Szczepanki

Gospodynie z każdego koła zaproponowały po trzy potrawy na Wielkanoc, na Boże Narodzenie, na dzień powszedni.

Piotr Birecki - Gmina Wielka Nieszawka. Szkice z dziejów

 

Piotr Birecki 

Gmina Wielka Nieszawka
Szkice z dziejów

Wydawca: Gmina Wielka Nieszawka

Wielka Nieszawka 2010

Sygnatura SIRr VIII/In-Wielka-Nieszawka-1

Wielka Nieszawka to gmina leżąca na lewym brzegu Wisły, w bezpośrednim sąsiedztwie Torunia.

To kraina mennonitów, nadwiślańskich łąk, wałów wiślanych, ruin zamku w Małej Nieszawce, piaszczystych wzgórz i lasów.

W książce czytelnicy odnajdą wiadomości na temat pradziejów wsi, znalezisk archeologicznych, na temat geografii i biologi, dziejów dawnego zamku krzyżackiego i tutejszej komturii.

Książka podzielona jest na następujące rozdziały:

- Geografia Gminy

- Wody

- Drogi

- Fauna i flora

- Prehistoria i historia gminy

- Krzyżacy i ich zamek w Małej Nieszawce

- Z nowożytnych dziejów gminy

- Mennonici na terenie gminy

- Lata międzywojenne

- Czas II wojny światowej

- Po II wojnie światowej

- Szkoła Podstawowa w Małej Nieszawce

- Szkoła Podstawowa i Gimnazjum w Cierpicach

- Gmina dziś

- Obecne i dawne wsie gminy Wielka Nieszawka

- Mennonicki dom modlitwy w Małej Nieszawce

Ważne miejsce w opracowaniu zajmują mennonici.

Dowiadujemy się kim byli, jaka była ich religia, życie codzienne i praca, jak zorganizowana była władza, prawa i obowiązki w gminie mennonickiej, jakich nakazów należało przestrzegać.

Zasługuje na uznanie fakt opisania wszystkich dawnych i obecnych wsi Gminy Wielka Nieszawka.

Wiadomości na temat swoich małych ojczyzn znajdą w opracowaniu mieszkańcy następujących miejscowości: Brzoza, Brzeczka, Cierpice, Cierpiszewo, Dybowo, Kąkol, Mała Nieszawka, Wielka Nieszawka, Folwark Zamek Nieszawki.

Opisano również wsie, których już nie ma Duliniewo, Kozibór, Strońsk oraz leżące na ich terenach młyny.

Opracowanie uzupełniają liczne ilustracje.

Jerzy Świetlik - Rycerze i szlachta gminy Kijewo Królewskie

 

Jerzy Świetlik

Rycerze i szlachta gminy Kijewo Królewskie

Wydawnictwo KORONIS

Ostromecko - Kijewo Królewskie 2017

Sygnatura SIRr IIIA/139

Jerzy Świetlik jest regionalistą, który od wielu lat bada przeszłość Gminy Kijewo królewskie.

W Książnicy Kopernikańskiej dostępne są jego książki:

- Historia Ostromecka dla Ostromecka

- Przewodnik po Ostromecku

- Rycerze i szlachta gminy Kijewo Królewskie

- Z dziejów krzyżackiej wsi Pień koło Ostromecka : (gmina Dąbrowa Chełmińska w czasach Zakonu Krzyżackiego) 

Książka "Rycerze i szlachta Gminy Kijewo Królewskie" dzieli się na dwie części.

Część pierwsza dotyczy rycerstwa i szlachty z terenu gminy, rodów szlacheckich i herbów rycerskich.

Autor opracował szczegółowy wykaz szlachty w gminie Kijewo Królewskie.

Część druga poświęcona jest wsią gminy Kijewo Królewskie.

Dla każdej z wsi autor opracował osobne kalendaria.

Poza tym w książce znajdziemy szkice poświęcone przywilejowi łowickiemu Konrada Mazowieckiego dla biskupa Chrystiana, kościołom w gminie Kijewo Królewskie, rodzinie Kosów, powiązaniom rodziny Czapskich z Szymborna z Zygmuntem Krasińskim.

Książka jest bogato ilustrowana i wzbogacona o mapy i plany.

Andrzej Muszyński - Miedza

 

Andrzej Muszyński

Miedza

Wydawnictwo Czarne

Wołowiec 2013

Sygnatura MAG 298422

Andrzej Muszyński (rocznik 1984) jest autorem opowiadań.

Książka "Miedza" jest zbiorem 9 opowiadań:
- Bioły
- Trawy, trawy, zimne gruszki
- Róże
- Mleko
- Kundel. Dziennik czwartoligowca
- Ławka
- Mąka
- Gemeinschaft
- Cep

Wspólnym mianownikiem opowiadań jest jej bohater - to wyludniona wieś na skraju Pustyni Błędowskiej.

Autor opowiada stare miejscowe legendy i opisuje historie mieszkańców.

Książka to kronika ginącego już dziś świata, pochłanianego przez industrializację i nowoczesność.

To świat polskiej prowincji, kraju za miastem z jego gwarą, zwyczajami i trybem życia.

Narrator po latach pobytu w wielkim świecie powraca na wieś, siada i słucha gawęd ostatnich żyjących mieszkańców.

Ich relacje nie są tkliwe i sentymentalne, dają świadectwo ciężkiemu i twardemu życiu.

Mimo tego czytelnika ogarnia nostalgia za chłopskimi korzeniami, za polami i lasem, za brakiem pośpiechu, za odwiecznym naturalnym porządkiem.

Ale taka wieś już nie wróci.

Gmina Bobrowo - historia, zabytki, ludzie

 

Gmina Bobrowo
historia, zabytki, ludzie

Tekst: Jarosław Stawski

Wydawca: Gmina Bobrowo

Bobrowo 2015

Sygnatura SIRr VIII/In-127

Gmina Bobrowo (powiat brodnicki) doczekała się bardzo rzetelnego opracowania swojej przeszłości.

Tekst autorstwa Radosława Stawskiego rozpoczyna się opisem archeologicznego dziedzictwa okolic Bobrowa.

Historyczne początki grodu w Bobrowie związane są z 1222 rokiem, kiedy to cysterski biskup Chrystian, kierujący chrystianizacją Prusów, otrzymał nadanie od Konrada Mazowieckiego.

Dzięki książce poznamy również legendy i ludowe przekazy związane dziejami Bobrowa.

Najcenniejszym zabytkiem wsi jest gotycki kościół, którego budowę rozpoczęto w 1251 roku.

Autor opisuje kolejne stulecia z przeszłości Bobrowa.

Do XVI wieku miejscowość była własnością biskupów chełmińskich, później wieś przeszła w ręce szlacheckie.

W 1887 roku dobra bobrowieckie nabyła niemiecka Komisja Kolonizacyjna.

Dramatyczne wydarzenia związane z niemiecką kolonizacją, zostały przez autora ciekawie i szczegółowo opisane.

W opracowaniu została również zaprezentowane barwna sylwetka przedwojennego pilota i bohatera bitwy o Anglię -  Jana Zumbacha, który spędził dzieciństwo w Bobrowie.

Na kartach książki osobne rozdziały poświęcono  miejscowością wchodzącym w skład Gminy Bobrowo (Anielewo, Brudzawy, Lisa Młyn, Chojno i Budy, Dąbrówka, Kruszyny, Kruszyny Szlacheckie, Grzybno, Kawki, Małki, Nieżywięć, Słoszewy, Tylice, Wichulec i Bogumiłki, Zgniłobłoty).

Książka została bardzo starannie wydana.

Jej walory podnoszą liczne fotografie przedstawiające Gminę Bobrowo, jej zabytki, mieszkańców, walory przyrodnicze.

Podcast - O książce "Olendrzy z Wielkiej NIeszawki i okolic"

Dział Informacyjno-Bibliograficzny Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej - Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu zaprasza Państwa do wysłuchania 5 odcinka naszego podcastu "Bibliotek Kujaw i Pomorza".

Podcast poświęcony jest najciekawszym książkom dotyczącym Kujaw i Pomorza.

Dziś polecimy Państwu książkę Michała Targowskiego "Olendrzy z Wielkiej Nieszawki i okolic".

Książka poświęcona jest kolonizcji olenderskiej, która została zapoczątkowana przez holenderskich chłopów.

Zasiedlali oni tereny nie nadające się do uprawy - mokradła i obszary zalewowe zagrożone corocznymi powodziami.

Osiedlali się oni na tzw. prawie olenderskim, które gwarantowało im wolność osobistą.

Autor objął swoimi badaniami olenderskie wsie, założone w starostwie dybowskim naprzeciwko Torunia, na lewym brzegu Wisły. 

Czytając książkę dowiemy się o rozwoju osadnictwa olenderskiego, o ustroju, organizacji i funkcjonowaniu wsi olenderskich, o prawach i powinnościach olendrów, o strukturze społecznej, wyznaniowej i etnicznej mieszkańców wsi olenderskich i o ich działalności gospodarczej.

Życzymy przyjemnego słuchania

 

Transkrypcja podcastu:


Dzień dobry

Zapraszam Państwa do wysłuchania kolejnego odcinka podcastu „Biblioteka Kujaw i Pomorza”, który poświęcony jest najciekawszym książkom dotyczącym regionu kujawsko-pomorskiego.

Nazywam się Grzegorz Barecki i jestem pracownikiem Działu Informacyjno-Bibliograficznego Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu.

Dział ten zajmuje się między innymi

· pieczą nad księgozbiorem regionalnym,

· udostępnianiem książek i czasopism z terenu Kujaw i Pomorza,

· udzielaniem informacji o naszym regionie.

W Informatorium zgromadziliśmy kilka tysięcy książek i czasopism poświęconych regionowi kujawsko-pomorskiemu.

Na dzisiejszym spotkaniu chciałbym polecić Państwu książkę Michała Targowskiego „Olendrzy z Wielkiej Nieszawki i okolic”.

Michał Targowski jest doktorem historii, wykładowcą na Wydziale Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Od lat bada i popularyzuje zagadnienia związane z osadnictwem olenderskim i dziejami menonitów w Dolinie Wisły.

Interesuje się również historią Torunia, Pomorza Gdańskiego, Kujaw, Ziemi Chełmińskiej i Ziemi Dobrzyńskiej.

Bada dzieje rycerstwa i szlachty na Pomorzu Gdańskim i na Ziemi Chełmińskiej w XIII-XIX w.

Analizuje możliwości zastosowania wiedzy historycznej o regionie w pracy przewodnika turystycznego i w promocji dziedzictwa kulturowego.

Michał Targowski jest laureatem Stypendium Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego oraz Nagrody Prezydenta Miasta Torunia w kategorii „Człowiek kultury.

Michał Targowski udziela się społecznie w:

- Towarzystwie Miłośników Torunia

- Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim

- Mennonitischer Geschichtsverein

- Fundacji ”Dorotkowo”

Michał Targowski jest autorem i redaktorem licznych książek dostępnych w Książnicy Kopernikańskiej.

O to wybór niektórych z nich:

• Fryderyk Chopin w Toruniu
• Mniejszości wyznaniowe i etniczne w regionie kujawsko-pomorskim
• Na prawie polskim i niemieckim : kształtowanie się ziemskiej własności szlacheckiej na Pomorzu Gdańskim w XIII-XVI wieku
• Nekropolie i miejsca pamięci w regionie kujawsko-pomorskim
• Olędrzy : osadnicy znad Wisły : sąsiedzi bliscy i obcy
• Samuel Bogumił Linde : wybitny torunianin
• Znani i nieznani ludzie regionu kujawsko-pomorskiego
• Źródła do dziejów regionu kujawsko-pomorskiego.

Jest też autorem wielu przewodników po Toruniu

Książka „Olendrzy z Wielkiej Nieszawki i okolic. Studium z dziejów osadnictwa olenderskiego w starostwie dybowskim w XVII-XVIII wieku” została wydana w 2020 roku przez Muzeum Etnograficzne w Toruniu.

Współwydawcą książki jest Towarzystwo Miłośników Torunia.

Wydanie zostało dofinansowane ze środków powiatu toruńskiego.

Książka została napisana w ramach stypendium Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego dla osób zajmujących się twórczością artystyczną, upowszechnianiem kultury i opieką nad zabytkami.

Wydawcą książki jak wspomniałem jest Muzeum Etnograficzne w Toruniu.

W 2018 roku muzeum otworzyło w Wielkiej Nieszawce Olenderski Park Etnograficzny.

W ten sposób zapewniono ochronę najciekawszych obiektów architektury olenderskiej z Doliny Dolnej Wisły i udostępniono je publiczności do zwiedzania.

Wielka Nieszawka, gdzie powstał Olenderski Park Etnograficzny była ważnym miejscem osiedlania się Olendrów – zarówno menonitów, jak i ewangelików.

Muzeum Etnograficzne w Toruniu wydało na temat olendrów już wcześniej kilka książek:

• Maciej Prarat – Gdzie Olędrzy mieszkali… Z badań nad drewnianymi zagrodami na Nizinie Sartowicko-Nowskiej
• Architektura chłopska Dolnej Wisły w latach 1772-1945 i jej problematyka konserwatorska
• Peter Klassen – Menonici w Polsce i Prusach w XVI –XIX w.

Książka Michała Targowskiego „ Olendrzy z Wielkiej Nieszawki i okolic” poświęcona jest zagadnieniom związanym z kolonizacją olenderską.

Termin ten oznacza ruch osadniczy zapoczątkowany w pierwszej połowie XVI w. przez migracje holenderskich chłopów.

Z czasem do kolonizacji przyłączyli się również osadnicy pochodzący z innych stron.

Kolonizacja olenderska objęła Żuławy Wiślane i Dolinę Dolnej Wisły, w tym również okolice Torunia.

Olendrzy zasiedlali i zagospodarowywali obszary, które wcześniej nie były wykorzystywane rolniczo z uwagi na warunki przyrodnicze.

Były to mokradła, tereny zagrożone powodziami, trudne w uprawie grunty, a nawet tereny leśne.

Chłopów uczestniczących w kolonizacji nazywano olendrami, niezależnie od faktycznego pochodzenia etnicznego i geograficznego.

Wyróżniał ich charakter działalności gospodarczej (duże znaczenie hodowli bydła) oraz gwarantowane im zwyczajowo uprawnienia, określane mianem „prawa olenderskiego”.

Najważniejsze z tych praw to:

· wolność osobista,

· wybieralny samorząd wiejski,

· prawo korzystania z ziemi na zasadach długoterminowej lub wieczystej dzierżawy,

· określanie warunków dzierżawy w kontraktach zawieranych między osadnikami a właścicielami ziemskimi,

· wspólna odpowiedzialność osadników za wywiązywanie się przez wieś z zobowiązań.

Należy podkreślić, że w najstarszej fazie rozwoju kolonizacji olenderskiej, która trwała od połowy XVI do połowy XVII wieku, najważniejszą rolę wśród osadników odgrywali menonici.

Byli to holenderscy anabaptyści, podążający za wskazówkami swego duchowego przywódcy – Mennona Simonsa.

Menonici odrzucali chrzest dzieci, negowali związki kościoła i państwa, odmawiali używania broni.

W Niderlandach spotykali się z prześladowaniami religijnymi ze strony kalwińskiej większości.

Dokuczał im również brak ziemi oraz zniszczenia wojenne związane z 80-letnią wojna o niepodległość Niderlandów.

Emigracja menonitów na ziemie polskie przybrała masowy charakter.

Obok menonitów wśród kolonistów pojawiali się Niemcy wyznania luterańskiego, pochodzący z Pomorza Zachodniego, Nowej Marchii czy Śląska.

Od połowy XVII wieku to właśnie niemieccy luteranie stanowili większość osadników zasiedlających olenderskie wsie.

Zakres terytorialny książki Michała Targowskiego „Olendrzy z Wielkiej Nieszawki i okolic” ograniczony jest do obszaru starostwa dybowskiego.

Była to niewielka królewszczyzna położona naprzeciwko Torunia na lewym brzegu Wisły.

Centrum starostwa stanowił zamek królewski w Dybowie.

Obejmowało ono tereny dzisiejszej gminy Wielka Nieszawka i lewobrzeżnego Torunia.

W XVII i XVIII wieku na terenie starostwa powstało osiem olenderskich wsi:

· Wielka Nieszawka

· Mała Nieszawka

· Rudak

· Stawki

· Kozibór

· Duliniewo

· Kozieniec

· Strońsk

Kozieniec i Strońsk położone były na wiślanych kępach.

Wsie olenderskie pozostawiły po sobie bogata spuściznę archiwalna.

Dokumenty przechowywane są przede wszystkim w Archiwum Państwowym w Toruniu, Gdańsku i Poznaniu, w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, oraz w Tajnym Archiwum Pruskim w Berlinie.

Są to dawne archiwa gminne wsi olenderskich, oryginały i odpisy kontraktów dzierżawnych, księgi sadowe, wilkierze, korespondencja ze starostami, pokwitowania uiszczanych opłat, spisy ludności, plany osad.

Ramy chronologiczne opracowania otwiera rok 1600, kiedy starosta dybowski Wojciech Padniewski sprowadził pierwszych Olendrów do Wielkiej Nieszawki.

Cenzurą zamykającą jest rok 1793, kiedy w wyniku drugiego rozbioru tereny starostwa dybowskiego zostały zagarnięte przez Królestwo Prus.

Książka została podzielona na pięć rozdziałów.

Rozdział 1 – Rozwój osadnictwa olenderskiego w starostwie dybowskim w XVI-XVIII wieku

Rozdział 2 – Ustrój, organizacja i funkcjonowanie wsi olenderskich. Prawa i powinności olendrów

Rozdział 3 – Mieszkańcy wsi olenderskich struktura społeczna, wyznaniowa i etniczna

Rozdział 4 – Działalność gospodarcza olendrów

Rozdział 5 – Wobec wyzwań otaczającego świata

W rozdziale 1 „Rozwój osadnictwa olenderskiego w starostwie Dybowskim w XVI-XVIII wieku” została mówiona chronologia osadnictwa olenderskiego w starostwie dybowskim.

Olendrzy zaczęli osiedlać się w Polsce od lat 40 XVI wieku najpierw w dobrach ziemskich Gdańska, później na Żuławach i dalej na południe wdłuż Wisły.

Osadzanie Olendrów okazało się bardzo opłacalne dla właścicieli ziemskich, już w drugiej połowie XVI wieku osadzano też kolonistów niemieckich.

Miasto Toruń wydzierżawiło Olendrom w 1574 roku na dwadzieścia lat grunty w Starym Toruniu.

Po upływie 20 lat miasto Toruń nie przedłużyło dzierżawy tym olendrom, którzy byli holenderskimi menonitami.

Luterański Toruń postanowił, że w jego majątkach nie będzie anabaptystów.

Do 1604 roku olendrzy osiedlili się w innych wsiach należących do Torunia: w Czarnowie, Górsku, Czarnych Błotach, Złejwsi, Pędzewie.

Na lewym brzegu Wisły pierwszą osadą olenderską było w 1594 roku Przyłubie należące do majątku szlacheckiego Macieja Przyłubskiego.

W 1600 r. starosta dybowski Wojciech Padniewski osadził olendrów w Wielkiej Nieszawce.

Już w 1603 roku powstały olenderskie kolonie w Małej Nieszawce, Rudaku i Kosorzynie.

W końcu XVII wieku powstały osady na Kępie Kozieniec oraz na Stawkach.

W połowie XVIII wieku olendrzy zasiedlili Wielka Kępę Strzębską zwaną Strońskiem oraz Duliniewo i Kozibór.

Olendrzy byli dzierżawcami niemal wszystkich ziem znajdujących się na terenie starostwa Dybowskiego.

Płacone przez nich czynsze stanowiły 45 % dochodu starostwa.

W rozdziale 2 „Ustrój, organizacja i funkcjonowanie wsi olenderskich. Prawa i powinności Olendrów” przedstawiono informacje o statusie prawnym olendrów, przysługujących im uprawnieniach, ciążących na nich obowiązkach, o samorządzie wiejskim.

Podstawą prawną funkcjonowania wsi był z jednej strony kontrakt z właścicielem ziemskim, a z drugiej strony wilkierze, które regulowały wewnętrzna organizację wsi.

Tym co odróżniało Olendrów, od polskich chłopów była ich wolność osobista.

Nie dotyczył ich ani zakaz zawierania małżeństw bez zgody pana, ani zakaz opuszczania wsi przez dzieci chłopskie.

Mieli pełną wolność przemieszczania się, mogli również odejść z zajmowanego gospodarstwa.

Mogli być zobowiązani do pańszczyzny, jeśli przewidywał to kontrakt, ale wynosiła ona 4 dni w roku.

Z drugiej strony płacone przez nich czynsze były bardzo wysokie.

Starostowie dybowscy nigdy nie wprowadzili zakazu przebywania na swoich ziemiach luteran ani menonitów, ale nie wyrażali również zgody na budowę kościołów protestanckich.

Stąd nabożeństwa odprawiano w domach prywatnych.

Bardzo ważne dla olendrów były przyznane im uprawnienia w zakresie samorządu.

Sami wybierali na roczną kadencję sołtysa i członków rady sołeckiej.

We wsiach po drugiej stronie Wisły, które podlegały Toruniowi, to rada miejska wybierało sołtysa spośród dwóch kandydatów przedstawionych przez wieś.

Mieszkańcy wsi olenderskich mieli za to wiele powinności wobec sąsiadów.

Ponosili wspólna odpowiedzialność za opłacanie czynszu, za stan dróg, za przepustowość kanałów, za ogradzanie pastwisk, za utrzymanie zwierząt w zdrowiu, za pomoc w pościgu za sprawca kradzieży, za pomoc pogorzelcom w gaszeniu ognia i w odbudowie gospodarstwa.

Ze względu na liczne obowiązki sąsiedzkie olendrzy wprowadzali ograniczenia w sprzedaży gospodarstw, w trosce by do ich wspólnoty nie trafiły osoby przypadkowe, niezdolne do przestrzegania wielu wiejskich reguł.

Pierwszeństwo w nabywaniu ziemi mieli sąsiedzi i mieszkańcy wsi.

Gdy gospodarstwo nabywał człowiek obcy wymagano by był niemieckich lub olenderskich zwyczajów i praw świadomy.

To ograniczenie godziło w polskich chłopów.

W rozdziale 3 „Mieszkańcy wsi olenderskich struktura społeczna, wyznaniowa i etniczna” przestawiono bliżej stosunki społeczne i religijne, panujące w olenderskich wsiach.

Wiele miejsca poświęcono menonitom.

Dzięki spisom ludności z lat 1791 i 1793 wiemy, że we wsiach olenderskich mieszkało 1177 osób, co stanowiło aż 62 % ludności starostwa Dybowskiego.

W Wielkiej Nieszawce (największej z olenderskich osad) mieszkało 416 osób, a w głównym mieście starostwa w Podgórzu zaledwie 296 osób.

Najistotniejszą warstwę ludności stanowili gospodarze – posiadający pełno rolne gospodarstwa liczące przynajmniej 10 mórg, czyli 6 ha.

Takich gospodarstw było 97.

Gospodarstwa te nie przekraczały zwykle 29 mórg, czyli 18 ha.

Były to więc raczej niewielkie gospodarstwa.

Oprócz gospodarzy wsie zamieszkiwali zagrodnicy, komornicy, służba, robotnicy sezonowi.

80 % mieszkańców wsi olenderskich stanowili luteranie.

Odsetek menonitów wynosił 18 %, tylko w Małej Nieszawce i w Kozieńcu zbliżał się do połowy mieszkańców.

Jeśli chodzi o pochodzenie etniczne Olendrów to byli wśród nich licznie reprezentowani Holendrzy i Niemcy.

Wśród Niemców charakterystyczne jest częste występowanie nazwisk zakończonych na „-ke” (Grenke, Duschke, Janke, Ludtke, Mancke, Mielke, Radke, Selke, Zielke).

Były to nazwiska typowe dla mieszkańców Pomorza Zachodniego określanych mianem „pomorynków”.

W rozdziale 4 „Działalność gospodarcza Olendrów” przedstawiono ekonomiczne aspekty funkcjonowania wsi olenderskich.

Ludność zajmowała się produkcją zbóż, sadownictwem i ogrodnictwem.

Bardzo duże znaczenie w gospodarce olenderskiej, większe nawet od uprawy roli, miała hodowla bydła i koni.

Sprzyjało temu istnienie dużych i wartościowych łąk i pastwisk.

Mieszkańcy parali się tez rybołówstwem, łowiectwem oraz pszczelarstwem.

W rozdziale 5 „Wobec wyzwań otaczającego świata” opisano zmagania z przeciwnościami losu, z jakimi zmagali się olendrzy.

Były to powodzie, wojny, spory ze starostą czy spory sąsiedzkie.

Powodzie zdarzały się bardzo często i były najdotkliwsze, zwłaszcza, że Kozieniec czy Strońsk położone były na wiślanych kępach.

Powodzie zdarzały się wówczas częściej niż dzisiaj.

Najbardziej katastrofalne były powodzie wczesnowiosenne roztopowe.

Skutkowały one zapiaszczeniem pól uprawnych i wypłukiwały zasianą jesienią oziminę

Letnie powodzie mogły nanieść korzystny dla żyzności ziemi namuł, ale występując w porze żniw, powodowały utratę plonów.

Ciężkim doświadczeniem dla dybowskich olendrów były wojny, wynikające z sąsiedztwa Torunia.

Toruń jako twierdza strzegąca przeprawy przez Wisłę, był wielokrotnie obiektem oblężeń.

Tak działo się w 1629, 1655, 1658, 1703 roku w czasie wojen szwedzkich.

Tak działo się też w czasie wojny o sukcesję polską, wojny siedmioletniej i konfederacji barskiej.

Walczące armie, również polskie, wybierały kontrybucje i pustoszyły okoliczne wsie.

Opracowanie uzupełniają załączone w aneksie materiały źródłowe.

Autor opracował również w formie tabeli wykaz gospodarstw we wsiach olenderskich starostwa dybowskiego w 1793 roku.

W wykazie znajdziemy nazwiska gospodarzy i wielkość posiadanych przez nich gospodarstw.

Olendrzy ze starostwa dybowskiego w XIX wieku zatracili swoja prawną i społeczna odrębność.

Królestwo Prus dokonało wyzwolenia i uwłaszczenia chłopów, zlikwidowało długoterminowe dzierżawy i olenderski samorząd.

Definitywny kres obecności olendrów nastąpił w końcu II wojny światowej, kiedy niemieckojęzyczna ludność uciekła lub została przesiedlona do Niemiec

Dzisiaj olendrzy należą już do odległej przeszłości.

Pozostały po nich tylko ślady w postaci wiejskich cmentarzy i znikających zabudowań.

Na szczęście obecnie ich spuścizny nie traktuje się jako dziedzictwa obcego.

Wyrazem pozytywnych zmian jest otwarcie w 2018 roku w Wielkiej Nieszawce Olenderskiego Parku Etnograficznego.

Eksponuje się w nim zabytki pochodzące z północnego odcinka doliny Wisły.

Bardzo polecam lekturę książki dr Michała Targowskiego „Olendrzy z Wielkiej Nieszawki i okolic. Studium z dziejów osadnictwa olenderskiego w starostwie dybowskim w XVII-XVIII wieku”

Książka stoi na najwyższym poziomie naukowym i merytorycznym.

Ale mogą po nią z powodzeniem sięgać również laicy, pasjonujący się historią Torunia, Kujaw i Pomorza.

Atrakcyjność książki podnosi duża liczba ilustracji.

Wśród nich plany kartograficzne pochodzące z Tajnego Archiwum Pruskiego w Berlinie.

Plany datowane na lata 1803-1804 ukazują Wielką Nieszawkę, Małą Nieszawkę, Rudak, Kępę Kozieniec, Kępę Strońsk.

Był to kolejny odcinek cyklu „Biblioteka Kujaw i Pomorza”, w którym prezentuję najciekawsze książki związane z naszym regionem

Wszystkie one są dostępne w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Książnicy Kopernikańskiej przy ul. Słowackiego 8.

Dziękuję za uwagę i pozdrawiam serdecznie.

Piotr Birecki - Koło Gospodyń Wiejskich w Grzegorzu. Pocztówki z historii

 

Piotr Birecki

Koło Gospodyń Wiejskich w Grzegorzu
Pocztówki z historii

Wydawca: Wąbrzeskie Zakłady Graficzne

Chełmża 2020

Sygnatura SIRr XXI/64

Koło Gospodyń Wiejskich w Grzegorzu składa się z kilkunastu wyjątkowych Pań.

Ich społeczna działalność, inicjatywy, zaangażowanie, kreatywność doczekały się uznania, którego wyrazem jest napisana o nich książka.

Publikację rozpoczyna zarys dziejów wsi Grzegorz.

Poznajemy również historię utworzenia Koła Gospodyń Wiejskich w Grzegorzu.

Koło działa nieprzerwanie od 1959 roku, choć jego początki sięgają nawet 1927 roku.

Następnie możemy zapoznać się z funkcjonowaniem Koła zwłaszcza w czasach odrodzonej po 1989 roku samorządności.

Czytamy o organizacji pikników i festynów, zabaw sylwestrowych, dbaniu o estetyczny wygląd wsi, współpracy z Ochotniczą Strażą Pożarną.

Panie biorą udział w dożynkach i odpustach, festiwalach produktów lokalnych, biesiadach, warsztatach rękodzieła.

Koło współorganizuje manewry ratownicze, dni seniora, festyny rodzinne, spotkania Caritas.

Panie startują w turniejach kół gospodyń wiejskich, regionalnych konkursach kulinarnych, gdzie zdobywają najwyższe laury.

To tylko namiastka z niezliczonej ilości wydarzeń w, które organizują i w których biorą udział Panie z Kola Gospodyń Wiejskich w Grzegorzu.

Łatwo je rozpoznać na licznych festynach z powodu charakterystycznych czerwonych strojów i wianków na głowach.

Ich stroje można podziwiać w książce wśród wielu fotografii dokumentujących aktywność Koła.

Serdecznie pozdrawiamy i życzymy dalszych sukcesów.

Jolanta Laura Flores - Dobra nasza

 

Jolanta Laura Flores

Dobra nasza

Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza

Warszawa 2015

Sygnatura SIRr W/INNE/Flo60

W Informatorium uruchomiliśmy Mini-Wypożyczalnię Beletrystyki Regionalnej „Żółty Regał”.  Jest to specjalny dział z powieściami, których fabuła została osadzona w województwie kujawsko-pomorskim. Oferujemy kryminały, romanse, powieści obyczajowe, powieści historyczne i powieści młodzieżowe. Mini-Wypożyczalni towarzyszy również profil @zoltyregal na Instagramie.

"Dobra nasza" jest debiutancką powieścią Jolanty Laury Flores - dziennikarki i znawczyni literatury rosyjskiej.

To wielowątkowa opowieść o mieszkańcach  kujawskiej wsi na poczatku XXI wieku.

To czas przełomu, czas szybkich zmian społecznych i obyczajowych.

Historie bohaterów z krwi i kości pozwalają wejść w świat, który przemija na naszych oczach.

Wieś zmienia się w podmiejską przestrzeń, pozbawioną wyraźnej tożsamości.

Trzymająca w napięciu opowieść o życiu mieszkańców wsi Dobra pokazuje ich codzienność, w którą wkradają się odwieczne ludzkie namiętności, miłość, zdrada,, a także zbrodnia.

 

Lutowo
Szkice z dziejów wsi, sołectwa i parafii

 redakcja: Leszek Skaza

Firma Usługowo-Wydawnicza "Daniel"

Sępólno Krajeńskie 2008

Sygnatura SIRr VIII/In-Lutowo-1

Publikacja "Lutowo. Szkice z dziejów wsi, sołectwa i parafii" została wydana jako kolejny numer "Krajeńskich Zeszytów Historycznych".

W skład sołectwa Lutowo wchodzą jeszcze wsie Zaleśniak i Gaj.

Opracowanie w szczególności dotyczy  ostatnich 100 lat dziejów sołectwa.

Jest to praca zbiorowa, na którą składają się następujące teksty:

1. Mirosław Borowski - Środowisko geograficzne i przyrodnicze 
2. Leszek Skaza - Zarys najdawniejszych dziejów Lutowa 
3. Leszek Skaza - Lutowo w latach 1920-1939 
4. Czesław Basiński - Lutowo w latach działalności Gromadzkiej Rady Narodowej 
5. Barbara Stasierowska = Dzieje KGW Lutowo 1972-2007 r. 
6. Celina Ciesielska - Kółko Rolnicze 
7. Małgorzata Senska - Wiejski Dom Kultury 
8. Małgorzata Senska - Historia zespołu "Lutowianie" 
9. Edward Stachowicz - Dzieje OSP Lutowo 
10. Grażyna Gburczyk - Kartki z historii szkoły 
11. Józef Buława - Słowo o budowie sali gimnastycznej w Szkole Podstawowej w Lutowie - w latach 1990-1992 
12. Lutowo przed 60 laty - rozmowa Józefa Buławy z Józefem Spornym 
13. Jadwiga Steinborn - Ród Duberów z Lutowa 
14. Grzegorz Tomasik - Z dziejów parafii św. Wawrzyńca w Lutowie
15. Jowita Kęcińska - Językoznawcy uwag kilka o gwarze krajeńskiej wsi Lutowo 
16. Leszek Skaza - Przesłanki historyczne i symbolika heraldyczna zawarta w projekcie herbu wsi i sołectwa Lutowo

 

Chrońmy dziedzictwo kulturowe Ziemi Dobrzyńskiej

 

Chrońmy dziedzictwo kulturowe Ziemi Dobrzyńskiej
Przedmioty z zagrody i gospodarstwa domowego
Album

redakcja: Ryszard Bartoszewski
opracowanie fotograficzne Grzegorz Ryczkowski
fotografie: Tomasz Sikorski

Wydawca: Sołectwo Chalin

Chalin 2005

Sygnatura SIRr IX/65

Chalin jest jedną z najstarszych osad Ziemi Dobrzyńskiej.

Położony jest na terenie Gminy Dobrzyń nad Wisłą.

W ramach projektu "Moja Wieś"  wydano album, w którym zaprezentowano unikatowe przedmioty pochodzące z regionu.

Obiekty pochodzą z zagrody, gospodarstwa domowego i jego otoczenia.

Album zawiera aż 112 zdjęć.

Przedmioty pochodzące z zagrody to między innymi: pług konny, redło, brona konna, wóz żelazny, młockarnia, sieczkarnia, chomato, cep, nosidła do wody,

strychałek do ostrzenia kosy, łopata drewniana do zboża, dziobos, skiekacz do ziemniaków, graca, opryskiwacz ręczny, lampa naftowa, waga szalkowa, odważniki.

Przedmioty pochodzące z gospodarstwa to między innymi: kuchenka spirytusowa, kuchnia węglowa, masielnica, maszynka do lodów, wyżymaczka, śrutownik, prasa do serów, kopianka, wirówka do miodu, kołowrotek, młynek, moździerze, makutra, garnek żeliwny, brytfanna żeliwna, misy, rondle, dzbany, bańka na naftę, butelki, słoje, lampa naftowa, waga, tara do prania, maglownica, opylacz, żelazko z duszą, maszyna do szycia, kosz wiklinowy, skrzynia.

Przedmioty pochodzące z otoczenia gospodarstwa to miedzy innymi: but drewniany, but z drewnianą podeszwą, prawidła, kopyto szewskie, fotel fryzjerski, wytwornica pary, hebel, wiertarka ręczna, ciosła, hełm strażacki, prądnica sikawki, żagiel łodzi wiślanej, radioodbiorniki.

Adam Węsierski - Sekrety sołectw gminy Śliwice

 

Adam Węsierski

Sekrety sołectw gminy Śliwice

Wydawca: Machina Druku

Toruń 2019

Sygnatura SIRr VIII/Sl-3

Adam Węsierski jest cenionym badaczem dziejów Borów Tucholskich, którym poświecił ponad 30 książek oraz przeszło 200 artykułów.

W Książnicy Kopernikańskiej dostępne są następujące jego prace:

• 750 lat parafii pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej i miejscowości Śliwice
• Dawna i współczesna rodzina śliwicka w fotografii. T. 1-3
• Dzieje chóru "Orfeusz" w Śliwicach
• Dzieje parafii św. Katarzyny w Śliwicach. T. 1-2
• Dzieje Śliwic i okolic do roku 1772
• Gmina Kęsowo : historia, struktura i tradycje rybactwa
• Ks. dr Stanisław Sychowski 1869-1921
• Ksiądz proboszcz Jan Mazella, budowniczy kościoła w Jeleńczu
• Leksykon historyczny śliwickich wsi
• Manifestacje patriotyczne mieszkańców powiatu tucholskiego z okazji odzyskania niepodległości
• Obchody świąt i rocznic narodowych w powiecie tucholskim w latach 1920-1939
• Osobliwości Śliwic
• Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tucholi 1945-1954 : powstanie, struktura, kadry. T. 1
• Przeszłość śliwickich wsi w faktach i fotografii. T. 1-4
• Sekrety sołectw gminy Śliwice
• Sieć agenturalno-informacyjna powiatu tucholskiego w latach 1945-1954. T. 2
• Śliwicki etos pracy organicznej na przykładzie działalności księdza Teofila Krzeszewskiego
• Śliwicki słownik biograficzny. T. 1-4
• Studia (Szkice) z dziejów Tucholi i powiatu. T. 1-6
• Świadectwo żarliwej wiary ojców naszych / [Adam Węsierski]. - Bydgoszcz : Przedsiębiorstwo Marketingowe "Logo" 2014.
• Za mundurem panny sznurem

Książka "Sekrety sołectw gminy Śliwice" poświęcona jest 17. sołectwom:

1. Brzeźno
2. Brzozowe Błota
3. Byłyczek
4. Krąg
5. Laski
6. Linówek
7. Lińsk
8. Lipowa
9. Lisiny
10. Lubocień
11. Łąski Piec
12. Okoniny Nadjeziorne
13. Okoniny Polskie
14. Rosochatka
15. Śliwice
16. Śliwiczki
17. Zwierzyniec

Należy podkreślić, ze autorowi udało się nie tylko scharakteryzować powyższe miejscowości i opisać szczegółowo ich nieznaną przeszłość, ale również przedstawić szereg ciekawostek, sekretów, osobliwości , niezwykłych historii i miejsc wartych zobaczenia.

Miłosław Fuszara - Równia pochyła

 

Miłosław Fuszara

Równia pochyła
Zlepek wspomnień i faktów

Warszawa 2018

Sygnatura SIRr XXXIIc/26

Jest to już trzecie rozszerzone wydanie książki.

Jest to rodzinna saga poświęcona chłopskiemu rodowi Fuszarów ze wsi Boguszewo pod Grudziądzem.

Historia rodziny rozpoczyna się w 1922 roku, kiedy to odkupiła za amerykańskie dolary od emigrujących z Pomorza Niemców gospodarstwo rolne.

Poznajemy codzienne życie rodziny i wsi w okresie międzywojennym.

To w szerszym tle historia przedwojennego Pomorza, widziana przez pryzmat indywidualnych losów.

Książka opowiada z bliska o wydarzeniach, które naukowe opracowania traktują sucho, nudno, bez emocji i ludzkiego kontekstu.

Autor opiera się na wspomnieniach przedstawicieli rodzin Fuszarów, Syczów, Bardzickich, Traczów, Lewandowskich, Hapaków, Kosików, Mechów.

Wykorzystuje dokumenty archiwalne i opracowania.

Mnóstwa wiadomości dostarczyła mu drobiazgowa kwerenda prasy pomorskiej (m.in. takich czasopism jak Dziennik Bydgoski, Pielgrzym, Słowo Pomorskie, Gazeta Bygdoska, Goniec Nadwiślański, Dziennik Pomorski, Gazeta Grudziądzka, Głos Świecki, Obrona Ludu).

Saga została doprowadzona do II wojny światowej roku i opisuje również dramatyczne wydarzenia kampanii wrześniowej oraz pierwsze masowe egzekucje dokonywane przez Niemców.

Rodzinie Fuszarów, Syczów i Traczów okupacja przyniosła w 1940 roku konfiskatę majątku i wysiedlenie do Generalnego Gubernatorstwa.

Po wojnie wrócili do Boguszewa.

Gorąco polecamy.

Bożena Stelmachowska - Rok obrzędowy na Pomorzu

 

Bożena Stelmachowska

Rok obrzędowy na Pomorzu

Wydawnictwo Region

Gdynia 2016

Sygnatura SIRr IX/61

Nowe wydanie "Roku obrzędowego na Pomorzu" Bożeny Stelmachowskiej zostało opublikowane na podstawie tekstu z 1933 roku, który wydrukował Instytut Bałtycki.

Rok obrzędowy obejmuje zwyczaje i obrzędy ludowe, które towarzyszą świętom religijnym, następującym w porządku roku liturgicznego.

Rok obrzędowy dzieli się zwykle według czterech pór roku, wiejskie zwyczaje odnoszą się bowiem do pracy na roli i w gospodarstwie.

Ludowe zwyczaje są częścią niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Bożena Stelmachowska prowadziła badania etnograficzne na Pomorzu w pierwszej połowie XX wieku.

Posługiwała się metodą kwestionariuszową.

Jej ankiety wypełniali przedstawiciele lokalnych elit - nauczyciele, urzędnicy, służby mundurowe, właściciele majątków ziemskich.

Obszar badań obejmował Kociewie, Kaszuby, Bory Tucholskie, Krajnę, ziemię chełmińską, ziemię dobrzyńską, ziemię michałowską, ziemię lubawską.

Dzięki niej utrwalono wiejską obrzędowość, kulturę ludową i lokalne tradycje przedwojennego Pomorza.

Olędrzy : osadnicy znad Wisły : sąsiedzi bliscy i obcy

 

Olędrzy
Osadnicy znad Wisły
Sąsiedzi bliscy i obcy 

pod redakcją Andrzeja Pabiana i Michała Targowskiego

Wydawca: Fundacja Ośrodek Inicjatyw Społecznych ANRO

Toruń 2016

Sygnatura SIRr VIb/1-55

Olędrzy przez cztery stulecia kształtowali krajobraz gospodarczy i religijny Pomorza Nadwiślańskiego.

Byli przybyszami z Holandii i Fryzji.

Osiedlali się na terenach zalewowych Wisły.

Wielu z nich było mennonitami - radykalnymi wyznawcami pacyfistycznego nurtu anabaptyzmu.

Z tego powodu byli prześladowani zarówno przez protestantów i katolików z Zachodniej Europy.

XIX wiek przyniósł stopniowy zanik tej społeczności.

Dziś pamięć o Olędrach promuje Fundacja Ośrodek Inicjatyw Społecznych ANRO.

Z jej inicjatywy zorganizowano 22-23 września 2016 roku w Wielkiej i Małej Nieszawce pod Toruniem międzynarodowa konferencję poświęconą dziedzictwu olęderskiemu.

Niniejsza publikacja jest pokłosiem tej konferencji.

W książce znalazły się następujące referaty:

1. Michał Targowski - Osadnictwo olęderskie w Polsce - jego rozwój i specyfika
2. Janusz Małłek - Prusy Królewskie - nowa ojczyzna menonitów
3. Andrzej Pabian - Menonici w dolinie Wisły
4. Pieter Post - W świecie, ale nie ze świata. Kim są menonici?
5. Anna Maślak - Wybrane zagadnienia architektury chłopskiej Doliny Dolnej Wisły
6. Michał P. Wiśniewski - Cmentarze dawnych wsi olęderskich w dolinie Wisły w województwie kujawsko-pomorskim. Stan zachowania i działania ratunkowe
7. Jarosław Dumanowski - Protestantyzm, Niderlandy i ser. U źródeł tożsamości żywieniowej olędrów
8. Marcin Gorączko - Historyczne powodzie w Dolinie Dolnej Wisły jako wyzwanie dla kolonizacji olęderskiej
9. Ewa Tyczyńska - Olęderska wieś po sąsiedzku. Projekt i realizacja Olęderskiego Parku Etnograficznego w Wielkiej Nieszawce.
10. Aleksandra Paprot - Swoi czy nadal obcy? Działania na rzecz promocji menonitów w oczach współczesnych mieszkańców Żuław i Powiśla
11. Aleksandra Kleśta-Nawrocka, Rafał Kleśta-Nawrocki - Rekonstrukcje menonickich specjałów
12. Antoinette Hazevoet - Menonici we współczesnej Europie w perspektywie projektu "Menno-Tour"